Agoradan meydana kentlerin kalbi

  • Konuyu başlatan admin
  • Başlangıç tarihi
A

admin

Guest
Haluk Uluhan | [email protected]

Kentleşme tarihinde yerleşimin güvenliğini sağlayan dış surlar olmuş daima. Onların ortasında sürüp gitmiş hayat. Tacirler, köylüler mamüllerini satmak için kente gelir, genişçe bir alanda pazarlarını kurarlarmış. Bağıra çağıra malların satıldığı bu alan her insanın ortak alanıymış. Kimileri bu meydanlarda siyasi fikirlerini yahut ideolojilerini tanıtır; birtakım bazı yolu düşen bir gezici tiyatro kumpanyası derme çatma sahnesini kuruverirmiş. Sihirbazından madrabazına, her insanın kendini yahut eserini teşhir ettiği yermiş bu meydanlar. Ticaret oradaymış. Sanatsal şovlar orada. Muktedirin fermanları halka orada duyurulur, mahkeme duruşmaları orada görülür, idamlar orada infaz edilirmiş. Nümayişler orada yapılır, ayaklanmalar oradan başlarmış. özetlemek gerekirsesı kentlerin kalbi orada atarmış.


Antik Dönem

Toplumsal omurdaki kıymeti büyük olan bu alanlara, Antik Yunan dünyasında “agora” denir. Ekseriyetle “pazar yeri” diye çevrilerek agoraya haksızlık edilir. Üstte sayılan türlü fonksiyonlardan dolayı agora, yalnızca pazar yeri değil, toplantı ve konuşma yeri olarak demokrasinin filizlendiği bir yerdir. Homeros’a bakılırsa bir kentte agoranın olmayışı hukuksuzluk ve adaletsizlik göstergesidir. Roma İmparatorluğu Dönemi’nde tüm Akdeniz havzasının maruz kaldığı imar seferberliği ya da kentsel dönüşüm atılımında bu gelenek devam etmiş. Yunan dünyasının agorası, içine bir pagan tapınağı oturtularak, “forum” denen daha büyükçe meydanlara evrilmiş. Roma imparatorları -fırsattan istifade- diktirdikleri forumlara kendi isimlerini vermişler. İsmine Bizans dediğimiz Hristiyanlaşmış Roma İmparatorluğu’nda da durum değişmemiş. Binlerce yıllık agora, forum geleneği süregelmiş. Pagan tapınağı yıkılmış, yerine kilise yapılmış.

İslam dünyası Farsça kökenli “meydan” sözcüğü Arap, Türk, Balkan, Doğu Avrupa hatta Hindistan kültürlerine kadar yerleşmiş olduğuna nazaran, meydan değerini korumuş; gelenek bir süre daha devam etmiş demektir. Pers, Helen, Roma, Bizans kültürleriyle yoğrulmuş kentlerde en az bir meydan daima olmuş. Şark’ta hükümran olmaya başlayan İslam kültürü, yeni bir kentsel dönüşümü de birlikteinde getirmiş. Kimi kiliseler yıkılmış, yerine cami yapılmış bazıları de mescide çevrilmiş. Yakınına İpek Yolu kumaş tüccarları için bir “bez-esten” inşa edilmiş. Meydan kimi yerlerde biraz küçülmüş kimi yerlerde büsbütün kaybolmuş.


Ana öge cami

Osmanlı kentlerinin ana ögesi ebediyen cami olmuş. Toplumsal ömür daima cami etrafında ağırlaştığı için farklı bir toplanma alanına gerek kalmamış. Ekonomik faaliyetler bedesten, çarşı, kapalı çarşı üzere yerlerde gerçekleşmiş. Agoraların, forumların taşıdığı toplumsal ve siyasal fonksiyonlar Osmanlı kentlerinde, cami ve çarşı üzere yerlerde karşılık bulmuş. Aslında durum pek değişmemiş, alışveriş yerleri ve dini yerler forumlarda olduğu üzere yan yanaymış. Lakin “demos-cratos” tarihinin temel taşı sayılan, meczup da olsa birinin üstüne çıkıp kendi görüşünü anlatabileceği bir taş ve onun durduğu meydanlar yok olmuş.

Geçmişten bugüne İstanbul Kentin birinci büyük imar faaliyeti, kenti Roma İmparatorluğu’nun başşehri yapmaya karar veren Konstantin ile başlamış. Onu öbür imparatorlar izlemiş. Bizans İmparator sarayı günümüz Sultanahmet Camii’nin olduğu yerdeymiş. Çabucak yanında halkın at yarışları ile oyalandığı, lunapark ile sirk karışımı bir yer olan hipodrom; karşısında da Hristiyanlığın en büyük mabedi Ayasofya yer alıyormuş. Ayasofya’nın önünde, bir sütun üzerinde bugünkü Ayasofya’nın bânisi Jüstinyen’in heykelinin durduğu Augustaion Meydanı varmış. Saraya, “orta” manasında “mese” ismi verilen, iki Roma’yı birbirine bağladığı söylenen protokol yolu/devlet yolu ile ulaşılıyormuş. Biraz ilerleyince varılan Çemberlitaş’ın olduğu alan, senatonun da yer aldığı Konstantin Forumu imiş. Porfir kırmızısı sütunun üstünde bir Konstantin heykeli duruyormuş. Biraz daha gidince gelinen Beyazıt Meydanı’nda, yol kenarında duran devasa yapı taşları da bir vakit içinder burada var olan Teodosius Forumu’na ilişkin.

Laleli üzerinden Aksaray’a ulaşılan yerde Forum Bovis yani, “sığır meydanı” varmış. Lakin bu foruma dair elimizde ciddiye alınacak bir buluntu yahut -hayali de olsa- çizim bile yok. Devlet Yolu’nu takip ederek Cerrahpaşa’ya varıldığında Arcadius Forumu’na geliniyormuş. Bu forumun ispatı olan sütun kuralı, bugün iki bina ortasına sıkışıp kalmış. Roma/Bizans’tan kalan forumları yok etmişiz. Ya “yeni” meydanlar? Sirkeci, Eminönü, Saraçhane, Taksim, Şişli, Beşiktaş, Kadıköy, Üsküdar? Sizce bunlar meydan mı? Ne demişti Homeros? Meydanı olmayan kentte…

Smyrna agorası, Helenistik Dönem’de kurulmuş olup günümüze gelebilmiş kalıntıların birçok, MS. 178 zelzelesinden daha sonra bir daha inşa edilen Roma Devri agorasına aittir.
 
Üst