A
admin
Guest
M. Sinan Genim | [email protected]
Uzun bir devir boyunca genel kabul, tarihin yazının bulunuşuyla başladığıydı. Hâlbuki yazılı tarihin geçmişi beş bin yılın ötesine ulaşmaz, buna rağmen insanlığın geçmişi beş milyon yıl kadar eskiye masraf. Bu gezegenin üzerinde ortaya çıkışımızın beş milyon yıl kadar eski olduğu göz önüne alındığında yazılı tarih bu sürecin binde birlik bir kısmını kapsamaktadır. Geriye kalan 4 milyon 995 bin yıl boyunca insanlık nasıl bir gelişim gösterir, neler yapar, nasıl yapar da bugünkü uygarlık düzeyine ulaşmamız mümkün olur? Arkeolojinin hedefi insanın geçmişini araştırmak ve onun varlık süreci ortasındaki gelişmenini anlamaya çalışmaktır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 2-11 Temmuz 1932 tarihleri içinde toplanan I. Türk Tarih Kongresi’nde “Yazan yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır” demiştir. Yazılı tarih sıklıkla olayları yazan yahut aktaranların dünya görüşüne, taraf oluşuna bakılırsa farklı anlatımlar içerir. Kimi olayların farklı müellifler tarafınca aktarılan kıssaları, vakit zaman okuyucuyu fazlaca değişik sonuçlara götürebilir. Yazanın bilgi birikimi olayların farklı anlatımlarına yol açabilir. Birebir şahit olmadığı olayları aktaran beşerler vakit zaman birinci anlatanın yorumunu kıymetlendirmekte olup gerçeği ne derece hakikat aktarabildikleri tartışmalara niye olmaktadır. Bu niçinle gerek birinci elden gerekse ikinci elden yazılı kaynakların her vakit gerçek bilgi aktardıkları yahut yorumda bulundukları düşünülemez. Buna rağmen arkeolojide “yanlış” yahut “taraflı” bilgi diye bir olguya yer yoktur. Zira geçmişin kalıntıları bütün özellikleriyle gözler önündedir. Sanat kıymeti olsun olmasın tüm kalıntılar arkeoloğun ilgi alanına girer. Buradaki en değerli nokta, erişilen buluntuların hakikat yorumlanmasıdır. Bu etapta yapılan yanlışlık, buluntuların değil onları yorumlayan arkeoloğundur.
En eski buluntular
Ülkemiz arkeoloji bilimi açısından dünyanın hiç bir ülkesi ile kıyaslanamayacak bir birikime sahiptir. Birinci insanların Afrika’dan dünyaya yayılmaya başladığı devirlere ilişkin buluntuların en eskilerine Niğde Kaletepe Deresi ve Konya Dursunlu’da rastlanmıştır. Şimdilik, Anadolu’nun en eski insanına ilişkin buluntular Denizli’nin Kocabaş beldesinde bulunan “Denizli Adamı”na aittir. Uzun yıllardır yapılan Samandağ Üçağızlı Mağarası hafriyatları günümüzden 41 ila 15 bin yıl evvel Anadolu’da yaşayan insan kalıntılarına ulaşmamızı sağlamıştır. Hafriyatlarda ortaya çıkan buluntular bu insanların taş materyalleri işlediklerini, süslenmek için boncuk kullandıklarını göstermektedir. Anadolu toprakları insanlık tarihi boyunca oluşan epeyce sayıdaki somut buluntuyu içermektedir. Bu buluntuların kimilerine ulaşılmış, kimileri ise ulaşılmayı beklemektedir. Lakin öteki yandan ülkemiz süratle gelişmekte ve artan nüfusu, gelişen ticaret ve sanayi hacmi niçiniyle yeni yerleşim ve sanayi alanlarına muhtaçlık duymaktadır. Yeteri kadar araştırma yapılmadan, iskâna ve her cins kullanıma (yol, sanayi alanı, taş ocağı, maden bölgesi vs.) açılan bölgeler en kısa mühlet ortasında değerlendirilmelidir. Bu bölgelerin sahiden olduğu üzere korunması gerekli bir alan olup olmadığına, gerekli araştırmalar yapıldıktan daha sonra kullanıma açılıp açılamayacağına, mesleksel muhafazakarlık yahut ideolojik kanılarla değil, bilimsel açıklamalarla karşılık verilmeli ve tahlil üretilmelidir. Her cins üretimin, bilimsel olsun ya da olmasın, bir alıcısının olması, gelecek için kıymet üretmesi gerekir. Yaygın bir deyiş vardır; “Müşterisiz meta zayidir.” Yaptığımız çalışmaların yok olmaması için geniş bir alanda tesirli olması, ilgi çekmesi, farklı bir niyetin ortaya çıkmasına yardımcı olması gerekir. Ülkemizde Cumhuriyet ile başlayan ve devam eden arkeoloji, antropoloji çalışmaları ve araştırmaları dünya çapında ilgi çekmekte ve bedellendirilmektedir. Bu tıp çalışmalar uygar ülkelerin, şayet olmazsa olmaz vazifelerindendir.
Yurt haricindeki çalışmalar Uzun yıllar boyunca ilgi alanımız sonlarımız ortasında kaldı. 1990’lı senelerdan itibarilk evvel Türklerin birinci yurdu olan Moğolistan’da Höşöö Tsaydam bölgesinde araştırma ve hafriyat çalışmaları yaptık. Çıkan buluntular TİKA tarafınca yapılan müzeye nakledildi. Moğolistan’da yapılan bir öteki çalışma ise “Tonyukuk Anıt Alanı” araştırma ve kazılarıdır. Türkmenistan’da Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın türbesini tespit etmek için yapılan çalışmalar ne yazık ki yarım kaldı. Macaristan’da Yasal Sultan Süleyman’ın iç organlarının defnedildiği türbenin açığa çıkarılmasına yönelik araştırmalar, Kosova’da Ulpiana Antik Kenti yakınında yapılan hafriyat çalışmaları devam etmektedir.
Sayılarla hafriyatlar
2021 yılı itibariyle ülkemizde Türk gruplar tarafınca 118 hafriyat, yabancı gruplar tarafınca ise 32 hafriyat çalışması yürütülmektedir. Almanya, İtalya, Amerika Birleşik Devletleri, Belçika, İsviçre, Fransa, Japonya ve Kanada’da bulunan araştırma enstitüleri ve üniversiteler tarafınca yürütülen bu çalışmalarla bir hayli bilinmeze karşılık aranmakta, insanlığın gelişim çizgisi tespit edilmektedir. Ülkemizde 12 bin 280 adet arkeolojik, 266 adet kentsel, 32 adet kentsel arkeolojik, 438 adet öbür olmak üzere 13 bin 016 adet tescilli sit alanı bulunmaktadır. 100’ü aşkın üniversitede arkeoloji ve sanat tarihi kısmı, eğitim ve öğretim faaliyetine devam ediyor. Bu kısımlar, her yıl 5 bin öğrenci kabul etmekte ve 4 bini aşkın mezun vermekte.
Kültür turizmi
Ülkemiz gerek jeolojik gerek arkeolojik gerekse mimari buluntu ve yapı tarafından yeryüzünde çabucak hiç bir ülkede benzerine rastlanmayacak çeşitliliği olan büyük bir kültürel birikime sahiptir. Bu birikimi kıymetlendirmek için gereken bilgi ve insan potansiyeline de sahip olduğumuz görülmektedir. Ne yazık ki bu birikimi ülkemiz beşerinin zenginleşmesi için kullanma marifetine sahip değiliz. Bu mevzuyu uzun müddettir çeşitli platformlarda lisana getirmeme karşın yeteri kadar muvaffakiyet sağladığımızı gorememekteyim. Bilhassa bürokrasi ortasında büyük bir muhafazakarlık var ve geçmişe nazaran giderek daha da içine kapanan bir anlayış oluşmakta. “Biz ne dersek siz onu yapacaksınız” anlayışının bir tahlil olmadığını belirtmek isterim. Bu konularda, karar vericilerin dünyayı dolaşmaları, kültür turizmi yapan ülkelerin bu mevzuda aldığı yolu, başarılı kültür işletmelerini incelemeleri gerekiyor. Mustafa Kemal Atatürk bir konuşmasında; “niçinse her yararlı ve faydalı şeye karşı toplum ortasında bir karşı çıkış oluşur, bizim lisanımızda buna irtica derler” demiştir. Sanırım, başta merkezi bürokrasi olmak üzere Türk arkeoloji ve kültür insanları, ortasında oldukları bu irticai durumdan kurtulmalı ve arkeoloji araştırmalarının ve uygulamalarının önünü açmalıdır. Her tıp kültür varlığının, etrafındaki insanların zenginleşmesi için kullanılabileceğinin farkına varılmalı, bunun için gereken yol ve metot, bu bahiste yıllardır tecrübe sahibi olanlarla bir arada belirlenmelidir. Artık, “Ben yaptım oldu”, demekle hiç bir şeyin olmadığının farkına varmamız gerekiyor.
Uzun bir devir boyunca genel kabul, tarihin yazının bulunuşuyla başladığıydı. Hâlbuki yazılı tarihin geçmişi beş bin yılın ötesine ulaşmaz, buna rağmen insanlığın geçmişi beş milyon yıl kadar eskiye masraf. Bu gezegenin üzerinde ortaya çıkışımızın beş milyon yıl kadar eski olduğu göz önüne alındığında yazılı tarih bu sürecin binde birlik bir kısmını kapsamaktadır. Geriye kalan 4 milyon 995 bin yıl boyunca insanlık nasıl bir gelişim gösterir, neler yapar, nasıl yapar da bugünkü uygarlık düzeyine ulaşmamız mümkün olur? Arkeolojinin hedefi insanın geçmişini araştırmak ve onun varlık süreci ortasındaki gelişmenini anlamaya çalışmaktır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 2-11 Temmuz 1932 tarihleri içinde toplanan I. Türk Tarih Kongresi’nde “Yazan yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır” demiştir. Yazılı tarih sıklıkla olayları yazan yahut aktaranların dünya görüşüne, taraf oluşuna bakılırsa farklı anlatımlar içerir. Kimi olayların farklı müellifler tarafınca aktarılan kıssaları, vakit zaman okuyucuyu fazlaca değişik sonuçlara götürebilir. Yazanın bilgi birikimi olayların farklı anlatımlarına yol açabilir. Birebir şahit olmadığı olayları aktaran beşerler vakit zaman birinci anlatanın yorumunu kıymetlendirmekte olup gerçeği ne derece hakikat aktarabildikleri tartışmalara niye olmaktadır. Bu niçinle gerek birinci elden gerekse ikinci elden yazılı kaynakların her vakit gerçek bilgi aktardıkları yahut yorumda bulundukları düşünülemez. Buna rağmen arkeolojide “yanlış” yahut “taraflı” bilgi diye bir olguya yer yoktur. Zira geçmişin kalıntıları bütün özellikleriyle gözler önündedir. Sanat kıymeti olsun olmasın tüm kalıntılar arkeoloğun ilgi alanına girer. Buradaki en değerli nokta, erişilen buluntuların hakikat yorumlanmasıdır. Bu etapta yapılan yanlışlık, buluntuların değil onları yorumlayan arkeoloğundur.
En eski buluntular
Ülkemiz arkeoloji bilimi açısından dünyanın hiç bir ülkesi ile kıyaslanamayacak bir birikime sahiptir. Birinci insanların Afrika’dan dünyaya yayılmaya başladığı devirlere ilişkin buluntuların en eskilerine Niğde Kaletepe Deresi ve Konya Dursunlu’da rastlanmıştır. Şimdilik, Anadolu’nun en eski insanına ilişkin buluntular Denizli’nin Kocabaş beldesinde bulunan “Denizli Adamı”na aittir. Uzun yıllardır yapılan Samandağ Üçağızlı Mağarası hafriyatları günümüzden 41 ila 15 bin yıl evvel Anadolu’da yaşayan insan kalıntılarına ulaşmamızı sağlamıştır. Hafriyatlarda ortaya çıkan buluntular bu insanların taş materyalleri işlediklerini, süslenmek için boncuk kullandıklarını göstermektedir. Anadolu toprakları insanlık tarihi boyunca oluşan epeyce sayıdaki somut buluntuyu içermektedir. Bu buluntuların kimilerine ulaşılmış, kimileri ise ulaşılmayı beklemektedir. Lakin öteki yandan ülkemiz süratle gelişmekte ve artan nüfusu, gelişen ticaret ve sanayi hacmi niçiniyle yeni yerleşim ve sanayi alanlarına muhtaçlık duymaktadır. Yeteri kadar araştırma yapılmadan, iskâna ve her cins kullanıma (yol, sanayi alanı, taş ocağı, maden bölgesi vs.) açılan bölgeler en kısa mühlet ortasında değerlendirilmelidir. Bu bölgelerin sahiden olduğu üzere korunması gerekli bir alan olup olmadığına, gerekli araştırmalar yapıldıktan daha sonra kullanıma açılıp açılamayacağına, mesleksel muhafazakarlık yahut ideolojik kanılarla değil, bilimsel açıklamalarla karşılık verilmeli ve tahlil üretilmelidir. Her cins üretimin, bilimsel olsun ya da olmasın, bir alıcısının olması, gelecek için kıymet üretmesi gerekir. Yaygın bir deyiş vardır; “Müşterisiz meta zayidir.” Yaptığımız çalışmaların yok olmaması için geniş bir alanda tesirli olması, ilgi çekmesi, farklı bir niyetin ortaya çıkmasına yardımcı olması gerekir. Ülkemizde Cumhuriyet ile başlayan ve devam eden arkeoloji, antropoloji çalışmaları ve araştırmaları dünya çapında ilgi çekmekte ve bedellendirilmektedir. Bu tıp çalışmalar uygar ülkelerin, şayet olmazsa olmaz vazifelerindendir.
Yurt haricindeki çalışmalar Uzun yıllar boyunca ilgi alanımız sonlarımız ortasında kaldı. 1990’lı senelerdan itibarilk evvel Türklerin birinci yurdu olan Moğolistan’da Höşöö Tsaydam bölgesinde araştırma ve hafriyat çalışmaları yaptık. Çıkan buluntular TİKA tarafınca yapılan müzeye nakledildi. Moğolistan’da yapılan bir öteki çalışma ise “Tonyukuk Anıt Alanı” araştırma ve kazılarıdır. Türkmenistan’da Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın türbesini tespit etmek için yapılan çalışmalar ne yazık ki yarım kaldı. Macaristan’da Yasal Sultan Süleyman’ın iç organlarının defnedildiği türbenin açığa çıkarılmasına yönelik araştırmalar, Kosova’da Ulpiana Antik Kenti yakınında yapılan hafriyat çalışmaları devam etmektedir.
Sayılarla hafriyatlar
2021 yılı itibariyle ülkemizde Türk gruplar tarafınca 118 hafriyat, yabancı gruplar tarafınca ise 32 hafriyat çalışması yürütülmektedir. Almanya, İtalya, Amerika Birleşik Devletleri, Belçika, İsviçre, Fransa, Japonya ve Kanada’da bulunan araştırma enstitüleri ve üniversiteler tarafınca yürütülen bu çalışmalarla bir hayli bilinmeze karşılık aranmakta, insanlığın gelişim çizgisi tespit edilmektedir. Ülkemizde 12 bin 280 adet arkeolojik, 266 adet kentsel, 32 adet kentsel arkeolojik, 438 adet öbür olmak üzere 13 bin 016 adet tescilli sit alanı bulunmaktadır. 100’ü aşkın üniversitede arkeoloji ve sanat tarihi kısmı, eğitim ve öğretim faaliyetine devam ediyor. Bu kısımlar, her yıl 5 bin öğrenci kabul etmekte ve 4 bini aşkın mezun vermekte.
Kültür turizmi
Ülkemiz gerek jeolojik gerek arkeolojik gerekse mimari buluntu ve yapı tarafından yeryüzünde çabucak hiç bir ülkede benzerine rastlanmayacak çeşitliliği olan büyük bir kültürel birikime sahiptir. Bu birikimi kıymetlendirmek için gereken bilgi ve insan potansiyeline de sahip olduğumuz görülmektedir. Ne yazık ki bu birikimi ülkemiz beşerinin zenginleşmesi için kullanma marifetine sahip değiliz. Bu mevzuyu uzun müddettir çeşitli platformlarda lisana getirmeme karşın yeteri kadar muvaffakiyet sağladığımızı gorememekteyim. Bilhassa bürokrasi ortasında büyük bir muhafazakarlık var ve geçmişe nazaran giderek daha da içine kapanan bir anlayış oluşmakta. “Biz ne dersek siz onu yapacaksınız” anlayışının bir tahlil olmadığını belirtmek isterim. Bu konularda, karar vericilerin dünyayı dolaşmaları, kültür turizmi yapan ülkelerin bu mevzuda aldığı yolu, başarılı kültür işletmelerini incelemeleri gerekiyor. Mustafa Kemal Atatürk bir konuşmasında; “niçinse her yararlı ve faydalı şeye karşı toplum ortasında bir karşı çıkış oluşur, bizim lisanımızda buna irtica derler” demiştir. Sanırım, başta merkezi bürokrasi olmak üzere Türk arkeoloji ve kültür insanları, ortasında oldukları bu irticai durumdan kurtulmalı ve arkeoloji araştırmalarının ve uygulamalarının önünü açmalıdır. Her tıp kültür varlığının, etrafındaki insanların zenginleşmesi için kullanılabileceğinin farkına varılmalı, bunun için gereken yol ve metot, bu bahiste yıllardır tecrübe sahibi olanlarla bir arada belirlenmelidir. Artık, “Ben yaptım oldu”, demekle hiç bir şeyin olmadığının farkına varmamız gerekiyor.