A
admin
Guest
İhsan Dindar – [email protected]
Tarih öncesi çağlardan bu yana insanlığın en kıymetli yerleşim alanlarından biri olan ve medeniyetin de doğduğu Anadolu coğrafyası sahip olduğu zenginlikleriyle hem gorenleri tıpkı vakitte bilenleri büyülemeye devam ediyor. Tarihteki birinci yerleşim örneklerinden kompleks kent yapılarına bir fazlaca birincinin yaşandığı Anadolu coğrafyası bir epey istikametiyle keşfedilmeyi bekliyor.
Sanatın her alanına ilham olan, mitolojik kıssaların ana yerlerini teşkil eden Anadolu coğrafyası Demir Çağı’ndan bu yana insanlığın en değerli yerleşimlerine mesken sahipliği yapıyor. Göbeklitepe ve Nevala Çori üzere 12 bin yıllık geçmişi olan kentsel yerleşimler bir daha bu coğrafyada bulunuyor.
Dört bir yanı tarihi kentlerle dolu olan ve tarihe istikamet veren Anadolu toprakları, sahip olduğu kültürel birikimle bugünün dünyasına da ışık tutuyor. Örneğin Likya Birliği ve onun merkezi olan Patara, ABD ve AB’nin idare yapısına ilham olmuş bir kent olarak dikkat çekiyor. Binlerce yıllık geçmişi olan bu antik kentler Anadolu’nun bizlere epey âlâ biçimde muhafazamız gereken mirası. İşte Türkiye genelinde kesinlikle görülmesi gereken 42 antik kent.
Troia, Çanakkale
Troia, muhtemelen dünyanın en ünlü antik kenti olma özelliği taşıyor. Homeros’un İlyada destanına mevzu olan kentin bir öteki ismi İliad’tır. Çanakkale Boğazı’nın girişinde yer alan Troia, antik devirde deniz kıyısında bir yerleşim bulunmasına karşın vakit içerisinde kıyı şeridinin toprakla dolmasıyla 5 kilometre kadar içeride kalmıştır. Tarihte ve efsanelerde büyük değere sahip olan Troya Savaşı’nın yaşandığı yer olan Troia, Anadolu’nun yerli halklarının yaşadığı bir kentti. UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde de yer alan Troia, altın çağını milattan evvel 13. yüzyılda hayatıştı. Bu da Troya Savaşı’nın hemilk öncesine tekabül etmekte. Çok sayıda katmana sahip olan Troia Antik Kenti’nde insan yerleşimi milattan daha sonra 8. yüzyıla kadar devam etmiştir. Antik kentin çabucak yanında inşa edilen Troya Müzesi, geçtiğimiz günlerde dünyanın en uygun müzesi seçildi.
Assos, Çanakkale
Çanakkale’nin Midilli adası karşısındaki süper doğasıyla ünlü Ayvacık’ta bulunan Assos ya da bugünkü ismiyle Behramkale, fazlaca değerli bir antik yerleşimdir. Assos’ta bulunan gymnasion, tarihin en değerli filozoflarından biri olarak kabul edilen Aristotales’in ders verdiği yer olarak da bilinmektedir. Ege kıyısında bulunan antik limanı, beş bin kişilik antik tiyatrosu, agorası ve akropoldeki Athena Tapınağı ile Assos kesinlikle görülmesi gereken yerlerden biri olma özelliği taşımakta.
Alexandria Troas, Çanakkale
Bu sefer rotamızı Çanakkale’de Büyük İskender’in ismini taşıyan bir antik kente çeviriyoruz. Alexandria Troas, Troia’ya 15 kilometre uzaklıkta antik periyodun kıymetli bir yerleşim merkezidir. Ulaşım açısından kolaylığı niçiniyle bir periyot Roma İmparatorluğu’na başşehir yapılması düşünülen Alexandria Troas, bu unvanı Byzantion’a (İstanbul) kaptırmıştır. bir daha de Alexandria Troas, Roma İmparatorluğu’nun kıymetli bir yerleşimi olmaya devam etmiştir. Emekli üst rütbeli Romalı askerlerin hayatlarının son yıllarını geçirmek için tercih ettiği kent, 8 kilometre uzunluğundaki surları, su kemerleri, kanalizasyonu, odeonu, hamamı ve antik tiyatrosuyla dikkat çekmekte.
Pergamon, İzmir
Antik Çağ’ın en kıymetli krallıklarından biri olan Pergamon tıpkı isimli bu kentte doğmuş ve gelişmiştir. İzmir’in merkezine 110 kilometre uzaklığa sahip olan Pergamon Luvi lisanında Yüksektepe manasına gelmekte. Nitekim de Pergamon Antik Kenti, zirvelik bir alanda gelişmiştir. Lydialıların, Perslerin, Makedonyalı İskender’in kumandanlarının egemenliği altında hayatış olan Pergamon, Roma İmparatorluğu’nun Anadolu’daki en değerli idare merkezlerinden biri olmuştur. pek güçlü bir kütüphaneye sahip olan Pergamon, parşömen kağıdının da birinci kullanıldığı yer olarak bilinmekte. Tıp alanında çok ileri bir kent haline gelen Pergamon’da yaşayan Galenos’un kitapları Orta Çağ’da bile bu alandaki eğitimin temel kaynaklarından biri olarak kabul edilmiştir. Dionysos ve Trajan Tapınaklarının yanı sıra Zeus Altarı, Demeter Temmenosu, Attalos Konutu, agorası ve gymnasionu Pergamonun kesinlikle görülmesi gereken anıtsal yapılarıdır. Gladyatörlerin dövüştüğü kolezyum ve 14 bin kişilik antik tiyatro ise Pergamon’un en ünlü yapıları içinde bulunuyor. Kentte bulunan görkemli Pergamon Sunağı, Berlin’e taşınmış ve orada sergilenmektedir.
Smyrna, İzmir
Pergamon’dan güneye yanlışsız devam ettiğimizde İzmir’in merkezinde bulunan Smyrna’nın Hitit lisanındaki ismi Tişmurna’ydı. Dünyanın en eski liman kentlerinden biri olan Smyrna, Homeros’un da doğduğu kent olarak bilinmektedir. Günümüzde Bayraklı ve Kadıfekale içindeki bölgede şurası olan Smyrna Antik Kenti’ndeki bir epeyce tarihi eser Osmanlı’nın son devrinde Fransa’ya gdolayılmüştür. İşlek bir ticari liman olmasından ötürü zenginleşen Smyrna’da görkemli anıtsal yapılar da inşa edilmiştir. Agora bu yapılardan sırf biridir.
Efes, İzmir
UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan ve tıpkı Troia üzere dünyanın en ünlü antik kentlerinden bir olma özelliği taşıyan Efes, epey kültürlü bir yapıyı da temsil etmektedir. Antik Çağ’ın başşehri olarak kabul edilen Efes, hem de bir limandı. Lakin vakit içerisinde etrafının toprakla dolması niçiniyle deniz ile bağı kopmuştur. Helenistik periyodun yanı sıra Roma İmparatorluğu devranına ilişkin yapılara da konut sahipliği yapan Efes, Hristiyanlık için de fazlaca kutsal bir hac merkezidir. Çünkü Efes, Hz. Meryem’in yaşadığı yerdir. Osmanlı devrinde bölgede hafriyatlar yapan Avusturyalılar ve İngilizler buradaki bir epeyce yapıtı Viyana ile Londra’ya taşımıştır. British Museum’un en değerli yapıtları içinde Efes’ten gdolayılen yapıtlar da yer almaktadır. Artemis Tapınağı, Celsus Kütüphanesi, stadionu ve Meryem Ana Konutu, Efes’in kesinlikle görülmesi gereken yerleri içindedır. Ayrıyeten günümüze ulaşamamış olsa da Efes’teki Artemis Tapınağı, Dünyanın Yedi Harikası’ndan biridir.
Aigai, Manisa
Heredot’un 12 İyon kentinden biri olarak saydığı Aigai, günümüzde bir köy yerleşimi olan Köseler’e 12 kilometre uzaklıktadır. Engebeli ve erişimi sıkıntı bir alanda bulunduğu için tarih boyunca savaşların uzağında kalmayı başarabilen Aigai’deki arkeolojik hafriyatlar günümüzde de devam etmekte. Yaklaşık altı bin kişilik bir antik tiyatro, mahallî meclis binası bouleterion, stadion, agora, hamam ve nekropolis üzere yapılara konut sahipliği yapan Aigai, kesinlikle görülmesi gereken antik kentlerden biridir.
Sardes, Manisa
Sardes, dünyada paranın birinci kullanıldığı yer olarak biliniyor. Perslerin Anadolu’daki yöneticisinin yaşadığı kent olan Sardes, bununla birlikte Lydialıların da başşehri olma özelliği taşıyordu. Kentin yerli lisandaki ismi Swarda’ydı. çok verimli bir arazi üzerine şurası olan Sardes beraberinde gelişmiş bir ticaret kentti. Dünyaca ünlü Artemis Tapınağı, akropol, hamam, gymnasion, sinagog ve Anadolu’daki en kıymetli yedi kiliseden biri Sardes Antik Kenti’nde bulunmaktadır.
Priene, Aydın
Söke’ye bağlı Güllübahçe köyü yakınlarında bulunan Priene Antik Kenti, Samson Dağı yamaçlarına yaslanmış bir vaziyettedir. Tıpkı Miletos üzere vakit içerisinde etrafı toprakla dolan Priene aslında evvelden bir liman kentiydi. Tıpkı Aigai üzere bir İyon kenti olan Priene, birbirini dik kesek sokaklarıyla erken devir ızgara planına güzel bir örnektir. 17. yüzyıldan itibaren Avrupalıların hafriyatlar gerçekleştirip buradaki yapıtları kaçırdığı Priene Antik Kentine ilişkin bir epeyce yapıt Berlin müzelerinde sergilenmekte. Antik periyodun büyük mimariı Vitruvius’un övgüyle bahsetmiş olduğu Athena Tapınağı, 5.500 kişilik tiyatrosu, Zeus Tapınağı, Demeter Tapınağı ve bouleterion usta personellik örnekleri olarak dikkat çekmektedir.
Nysa, Aydın
Aydın ili sonları içerisinde bulunan bir öbür değerli antik kent de Nysa’dır. Bir Lydia yerleşimi olan Nysa, Gymnasion ve antik tiyatrosuyla dikkat çeker. tıpkı vakitte Nysa, Türkiye’deki üç amfitiyatrodan birine de mesken sahipliği yapmaktadır. Türkiye’deki öteki amfitiyatrolar yani kolezyumlar, Pergamon ve Kyzikos’tadır. Yaklaşık 9 bin kişilik bir antik tiyatroya konut sahipliği yapan Nysa’da Roma devrinden kalma taş köprü, görkemli bir kütüphane, sütunlu yol, agora ve bouleterion bulunmakta.
Miletos, Aydın
Bir İon kenti olan Miletos ya da Hitit lisanındaki ismiyle Milawanda, tarih boyunca bir epey defa istilaya uğramış ve talan edilmiştir. Bir vakit içinder deniz kıyısında bulunan Miletos, Menderes Irmağı’nın toprağı doldurmasıyla denizle teması kesilmiştir. bu biçimdece bir vakit içinder değerli bir ticaret limanı olan Miletos, bu canlılığını kaybetmiştir. Izgara planlı yolların tarihte birinci uygulandığı yerlerden biri olan Miletos, mimaride büyük ilerleme kaydetmiştir. Ayasofya’nın mimarı İsidoros da Miletosludur. Antik Çağ’ın en kıymetli kültür merkezi olma özelliği taşıyan Miletos, birinci coğrafya haritasını yapan Anaksimandros, fizikçi Anaksimenes üzere isimlerin yanı sıra güneş tutulmasını birinci defa hakikat halde hesaplayan matematikçi ve filozof Thales’in de doğup yaşadığı yerdir. Devasa boyutlardaki 14.500 kişilik antik tiyatrosunun yanı sıra gymnasionu, anıtsal çeşmesi, Athena Tapınağı, stadionu, bouleuterionu ve hamamıyla Miletos ziyaretçilerini kendisine hayran bırakacak bir hoşluğa sahiptir.
Aphrodisias, Aydın
Aydın ili sonları içerisinde kalan bir öteki değerli antik kent Aphrodisias. Roma İmparatorluğu periyodunda hayli kıymetli bir heykelcilik okulu olan Aphrodisias, Afrodit Tapınağı ile ünlü bir antik kent. Aphrodisias’ın etrafındaki başta incir olmak üzere epey çeşitli meyvelerin şifalı olduğuna inanılırdı. Günümüzde kullanılan afrodizyak kavramının doğduğu yer de burasıdır. Bir Karia kenti olan Aphrodisias, Kültepe ve Troia kadar eski bir yerleşim olma özelliği taşımakta. Roma devrinde pek ayrıcalıklı bir pozisyona sahip olan kent, bu özelliğini inşa ettirdiği tapınaklarla da göstermektedir. 30 bin kişilik dev stadionu, 7.500 kişilik tiyatrosu, hamamları, Sebasteion kabartmaları ve Psikoposluk Sarayı ile Aphrodisias, kesinlikle görülmesi gereken antik kentlerden biridir.
Didyma, Aydın
Aydın’da bulunan bir başka kıymetli antik kent Didyma’dır. Dünyaca ünlü Apollon Tapınağı’na mesken sahipliği yapan Didyma antik kenti, günümüzde de turistik bir yerleşim olan Didim hudutları içerisinde yer alır. Bir kehanet merkezi olan Didyma, antik devrin kutsal alanlarından biri olarak kabul görmekteydi. Bölgede 19. yüzyılın ikinci yarısında hafriyatlar yapan İngilizler bir hayli tarihi yapıtı British Museum’a taşımıştır.
Halikarnassos, Muğla
Bugünkü Bodrum’un tarihte Halikarnassos olarak anıldığını bilmeyeniniz yoktur. Tarihteki birinci planlı kent örneklerinden biri olan Halikarnassos, Karya ülkesinin idare merkeziydi. tıpkı vakitte Halikarnassos Dünya Yedi Harikası’ndan birine de konut sahipliği yapmasıyla büyük bir değere sahip. Kral Mausolos’un ismine yaptırdığı anıt mezar günümüzde de kıymetli isimlerin öldükten daha sonra defnedildikleri mozolelere isim babası olmuştur. Mausoleum isimli anıt mezardan günümüze kimi kalıntılar ulaşmıştır. 15. yüzyılda St. Jean Şövalyeleri tarafınca mozolenin taşları sökülüp Bodrum Kalesi’nin inşasında kullanılmıştır. Bölgenin yerli halkı Luviler tarafınca Alikarnassa olarak anılan bu tarihi kent, Pers işgaline karşı birinci isyan eden kentlerden biri oldu. Halikarnassos’tan günümüze kalan en kıymetli yapılardan biri 8.500 kişilik antik tiyatrodur.
Labranda, Muğla
Milas yakınlarındaki Labranda, Muğla hudutları içerisindeki onlarca antik kentten sırf biridir. Milsa’a 14 kilometre uzaklıktaki bu antik kent, tarihte kutsal bir yer olarak da kabul edilmekteydi. Geçmişi 2600 yıl öncesine uzanan bölge, Antik Çağ’da kurban merasimlerinin yapıldığı bir yer olma özelliği taşımaktaydı. Görkemli bir Zeus Tapınağı’nın yanı sıra antik kentin yakınlarında bir de stadion kalıntısı bulunmaktadır.
Stratonikeia, Muğla
Karyalıların kurduğu en kıymetli kentlerden biri olan Stratonikeia’nın geçmişi 4 bin yıl öncesine uzanmakta. Muğla-Milas yolu üstündeki Eskihisar köyü yakınlarında bulunan Stratonikeia, tipik bir Anadolu antik devir yerleşimidir. İsmini üvey annesiyle evlenen Seleukos Hükümdarı 1. Anthiokos’tan alan Stratonikeia, antik tiyatrosu, odeonu, hamamı, agorası, gymnasionu ve tapınağıyla görülmeye kıymettir.
Knidos, Muğla
Muğla’daki bir öbür rotamız Knidos. Doğal güzellikleriyle ünlü Datça Yarımadası’nın en ucunda bulunan Knidos Antik Kenti’nin bir yanı Ege’ye bir yanı da Akdeniz’e bakmaktadır. Bir Karya yerleşimi olan Knidos’un antik limanı da görülmeye pahadır. Zirvede bulunan akrapol hem Knidos’u tıpkı vakitte bu harika tabiata sahip bölgeyi kuş bakışı seyretmek için en ülkü yer pozisyonunda. Tarihte üzüm bağlarıyla ünlü bir yer olan Knidos, sirke ve şarap üretimiyle antik Çağ’da büyük gelir kazanmıştı. Ayrıyeten Knidos antik devrin kıymetli bir uzay müşahede yeriydi. Bugün yaygın halde kullanılan güneş takvimine dair birinci çalışmalar burada yapılmıştı. Knidos’ta doğan Sosrates, Dünyanın Yedi Harikası’ndan biri olarak kabul edilen İskenderiye Feneri’ni tasarlayan mimardır.
Kaunos, Muğla
Gökova Körfezi’nden Fethiye’ye giden yoldan kıyıya gerçek saptığınızda ulaşabileceğiniz Kaunos’un antik Luvi lisanındaki manası “sığırı bol yöre”dir. Heredot’un Tarih kitabında anlatıldığı üzere Kaunos, Anadolu’nun Persler tarafınca istilâsına direnen kentlerden biridir. Vakit içerisinde Dalyan’ın toprakla dolması ve bölgenin sivrisinekle dolması bölgede sıtma hastalığı ve büyük sayıda ölümlere niye olmuştur. Bir vakit içinder deniz kıyısında olan ve bir de limanı bulunan Kaunos, 5500 kişilik antik tiyatrosu, 3 kilometre uzunluğunda surları, akropolü, meydan çeşmesi ve hamamıyla dikkat çeker.
Tlos, Muğla
Adeta bir kartal yuvası manzarasına sahip olan Tlos, Akdağlar yamacında ovaya hakim bir bölgede konumlanmıştır. Anıtsal yapılarıyla dikkat çeken Tlos, bir epeyce tarihî katmana sahip bir yerleşim yeri olma özelliği taşımakta. Sarp kayalıklar üzerine inşa edilmiş olan akropolü ve kaya mezarlıklarıyla ünlü Tlos, Kimera’yı öldüren Likyalı kahraman Bellerofon’un görkemli anıt mezarına da konut sahipliği yapıyor. Lykia Birliği’nin en kıymetli kentlerinden biri pozisyonunda olan Tlos, yaklaşık 6 bin kişilik antik tiyatrosuyla ziyaretçilerini büyülüyor
Letoon, Muğla
Fethiye ile Kaş içinde yer alan Letoon Antik Kenti, bir öteki antik periyot yerleşimi olan Ksanthos’a 4 kilometre uzaklıkta yer alır. Anadolu’nun yerlileri tarafınca Laduwa olarak isimlendirilen Letoon’un söz manası “ana tanrıça tapınağı” manasına gelmektedir. Tanrıça Leto ismine yapılmış olan ve milattan evvel 4. yüzyıla tarihlenen tapınak Letoon’un en kıymetli anıtsal yapıtlarından biridir. Lykia Birliği’nin kutsal alanı olarak kabul edilen Letoon yaklaşık 6 bin kişilik bir antik tiyatroya da konut sahipliği yapmaktadır.
Laodikeia, Denizli
Denizli hudutları içerisinde bulunan Laodikeia Antik Kenti, iki tiyatroya sahip olması niçiniyle dikkat cazip bir pozisyona sahiptir. Antik Çağ’ın varlıklı bir Frig kenti olan Laodikeia, Pamukkale travertenlerine de yakın bir pozisyonda yer almaktadır. 3500 yıl öncesine kadar uzanan geçmişiyle Laodikeia, antısal çeşmesi, stadion, gymnasion, agora üzere yapıların yanı sıra Anadolu’daki yedi kutsal kiliseden birine de konut sahipliği yapması niçiniyle Hristiyanlar tarafınca da kutsal kabul edilir.
Hierapolis, Denizli
UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alan Hierapolis tıpkı Laodikeia üzere Denizli hudutları içerisinde yer alır. Kent, ünlü Pamukkale travertenlerinin üzerine heyetidir. Antik devirde de fazlaca değerli bir sıcak su kaynağı olan Hierapolis, şifa arayanların adresi haline gelmişti. 2200 yıl evvel tıp ve sanat alanında büyük bir ilerleme gösteren Hierapolis’te yaklaşık 10 bin kişilik antik tiyatro, Frontiunus Caddesi, Hades Kapısı ve agora görülmesi gereken yerler içindedır.
Aizanoi, Kütahya
Aizanoi, Kütahya ili sonlarında yer alan Türkiye’deki değerli antik yerleşimlerden biridir. Kütahya vilayet merkezine 56 kilometre uzaklıktaki Aizanoi Antik Kenti, Romalılar periyodunda kutsal kabul edilen bir yerleşim olma özelliğine sahipti. Tarihteki birinci borsa binalarından birinin bulunduğu Aizanoi, Romalılar için değerli görülen antik tapınağa da mesken sahipliği yapıyordu. Bir Frig kenti olan Aizanoi’de Roma köprüsü, tarihi hamam ve yaklaşık 6 bin kişilik tiyatro bulunmakta.
Sagalassos, Burdur
Burdur’un Ağlasun ilçesinde bulunan Sagalassos Antik Kenti, Anadolu’nun yerli halkının yaşadığı ve onlar tarafınca inşa edilmiş bir yerleşimdir. Antik periyotta en yüksekte kurulan kentlerden biri olan Sagalassos, Hititlerin akabinde Perslerin denetimine geçer. daha sonrasında Büyük İskender’in ele geçirdiği Sagalassos, Roma periyodunda kıymetli bir yerleşim halini alır. Sagalassos’ta insan yerleşimi 13. yüzyıla kadar devam etmiştir. Dünyaca ünlü Antoninler Çeşmesi Roma İmparatoru Marcus Aurelius periyodunda inşa edilmiştir. Neon kütüphanesi, stadionu, agora ve odeonunun yanı sıra Sagalassos’ta forum alanı, bouleuterion ve 7 bin kişilik antik tiyatro da bulunmakta.
Kibyra, Burdur
Rotamızı artık de Burdur’a çeviriyoruz. Kibyra Antik Kenti Anadolu tarihinin dört farklı kültürün tesirlerini taşımaktadır. Likya, Karya, Pisidya ve Frigya tesirleri taşıyan Kibyra, 2300 yıllık tarihinde en görkemli devrini Roma İmparatorluğu idaresindeyken yaşadı. bu vakitte inşa edilen stadion, odeon, agora ve görkemli tiyatro binası Kibyra’nın en kıymetli anıtsal yapıları içinde bulunmaktadır. Kibyra’nın antik tiyatrosu yaklaşık 7.500 kişi kapasitelidir.
Termessos, Antalya
Termessos kuşkusuz dünyadaki en hoş görüntülerden birine sahip. Büyük İskender’in bir türlü fethedemediği bu antik kent bu özelliğini biraz da sahip olduğu coğrafik pozisyonuna borçlu. Beydağları eteklerinde bulunan Termessos, antik periyot kurallarında pek gelişmiş bir yağmur suyu toplama sistemine de sahipti. Kentin surlarında bulunan gözetleme kuleleri, 4.500 kişilik tiyatrosu, iki Artemis Tapınağı, agora ve odeon yapıları bu Psidia kentinin günümüze ulaşan mükemmel kalıntılarıdır.
Arykanda, Antalya
Elmalı – Finike yolu üzerinde bulunan Arykanda Antik Kenti, tarihi kıymetinin yanı sıra ortasında bulunduğu mükemmel tabiatla da hayranlık uyandıran bir bütünlüğe sahip. Antik devirde Anadolu’nun yerli halkı Luvilerin yaşadığı bir yer olan Arykanda, kıyıdan yaklaşık 40 kilometre kadar içeride yer alır. Antik periyotta Anadolu’nun içlerine giden ticaret kervanları için ülkü bir mola verme uzaklığında bulunan Arykanda bu sayede değerli bir konaklama merkezi haline gelir. Ormanlık bir alanda deniz düzeyinden 800 metre yükseklikte kurulan Arykanda’da sedir ağacının bolluğundan ötürü ormancılık kıymetli bir gelir kaynağıydı. Bir Likya kenti olan Arykanda’da tiyatro, odeon, sukemeri, stadion ve agora üzere değerli anıtsal yapıların kalıntılarını gezmek mümkün.
Olimpos, Antalya
Kemer-Kumluca yolu üzerinden ulaşabileceğiniz Olimpos, günümüzde bungalov konaklama tesislerinin ve ulusal parkın yanı sıra beraberinde tarihi bir antik kente de mesken sahipliği yapmakta. Temel olarak Musa Dağı’nda konseyi olan Olimpos Antik Kenti’nin limanının bulunduğu bölge Korykos olarak isimlendirilmekteydi. Yani bugün turistlerin antik kalıntıları gezdiği bölge aslında Korykos. Roma periyodunda idaresi çok güç olan ve daima eşkıya barındıran zirvelere mesken sahipliği yapan bu bölgenin halkı zorla Olimpos’a yerleştirilmiştir. Çabucak yanındaki yanartaşın ateş yaradanı Hephaistos’un ocağı olmasından ötürü kutsal kabul edilen bölge vakit içerisinde dikkat cazip bir yer haline dönüşmüştür. Yaklaşık 5 bin kişilik antik tiyatrosu, nekropol alanı, hamamı, agorası ve taşkınları tedbire gayeli inşa edilen taş duvarlarıyla Olimpos kesinlikle görüşmesi gereken bir antik yerleşim.
Pınara, Antalya
Günümüzde Teke Yarımadası olarak isimlendirilen ve devirdeki ismiyle Likya, süper tabiatının yanı sıra mimari açıdan başyapıt kabul edilen antik yapılara mesken sahipliği yapan fazlaca sayıda antik kenti sonları içerisinde barındırıyor. Bunlardan biri de Kaş – Fethiye yolu üzerinde bulunan Pınara Antik Kenti. Strabon’a göre Likya’nın en büyük kentlerinden biri olan Pınara, Troia’da savaşan kahramanlarıyla da ünlüydü. Lokal halkın Delikli Asar dediği gömüt delikleri, mimari olarak dikkat cazip bir yapıdadır. tıpkı vakitte Pınara’nın antik tiyatrosu, hamamı, odenu, akropol ve agorası da kesinlikle görülmesi gereken tarihi yapılar içinde bulunuyor.
Patara, Antalya
Artık rotamızı şu ana kadar bahsetmiş olduğumiz Likya Birliği kentlerinin merkezi olan Patara’ya çeviriyoruz. Patara’nın merkez olarak kabul edilmesinin sebebi Likya Birliği’ne modülü olan 23 kentin bu kentteki meclise temsilci göndermeleridir. Dünyanın en ünlü kumsallarından birine de mesken sahipliği yapan Patara, Fethiye – Kaş yolu üzerindedir. Antik devirde hayli kıymetli bir liman kenti olan Patara, idare biçimiyle hem ABD birebir vakitte AB için bir örnek model olmuştur. Fransız düşünür Montesquieu tarafınca gelmiş geçmiş en demokratik idare yapısı olarak tanımlanan Likya Birliği’nin merkezi olan Patara, bouleuterionu, antik tiyatrosu ve daha bir epeyce tarihi yapısıyla hayranlık uyandıran bir hoşluğa sahiptir. Mitolojiye bakılırsa Apollon’un doğduğu yer olarak da kabul edilen Patara, dönemin inanç dünyasında da büyük bir kıymete sahipti.
Phaselis, Antalya
Antik devirde üç farklı limana mesken sahipliği yapan Phaselis, Antalya Tekirova yakınlarındadır. Ünlü tatil bölgesi Kemer’e 15 kilometre uzaklıkta yer alan Phaselis Antik Kenti, tarih boyunca ticaretle ayakta kalmış ve ötürüsıyla da sık sık istilâ tehdidiyle karşılamıştır. Bölgenin yerli halkı olan Luviler vakit içerisinde Persler, Makedon-Hellenler ve Romalıların egemenliğine girmiştir. Büyük İskender, askeri seferi sırasında bölgede konaklamıştır. Athena, Hestia ve Hermes’e adanan tapınakların bulunduğu bu Likya kenti antik tiyatrosuyla da dikkat çekmekte.
Aspendos, Antalya
Artık de Orta Akdeniz’de bulunan ve antik tiyatrosuyla ünlü Aspendos’a hakikat yol alalım. Antalya vilayet merkezine 45 kilometre uzaklıkta bulunan Aspendos Antik Kenti, Selçuklular devrinden itibaren Belkıs olarak anılmıştır. Milattan daha sonra 161’de üretimine başlanan Aspendos Antik Tiyatrosu’nun inşası 19 yıl sürmüştür. Bir liman kenti olan Aspendos, at ve üzüm yetiştiriciliğiyle ünlüydü. 7 bin kişilik antik tiyatrosu, nekropolü, sukemeri, Roma köprüsü ve stadionun bulunduğu Aspendos’ta Hristiyanlık devrinde bir de bazilika inşa edilmiştir. Burası günümüzde ünlü konserlerin yanı sıra Hollywood imali sinemaların de ilgi odağı olmayı başarmış durumda.
Side, Antalya
Rotamızı Antalya’nın dünyaca ünlü bir başka antik kenti olan Side’ye çeviriyoruz. Antalya – Alanya yolu üzerinde Manavgat yakınlarında yer alan Side Antik Kenti’nde tersaneler bulunmaktaydı. Antik Çağ’da köle ticaretinin yapıldığı bir yer olan Side, Pamphylia’nın değerli yerleşimlerinden bir tanesiydi. Bir yarımada üzerine konseyi olan Side’nin antik tiyatrosu, bir epey benzerinin tersine bir yamaca yaslanmadan inşa edilmiştir. Bu tarafıyla Roma periyodunun kıymetli mimari örneklerinden biri olma özelliği taşır. Yaklaşık 10 bin kişilik bu antik tiyatronun yanı sıra, agora, hamam, sütunlu cadde, Dionysos, Apollon, Men ve Athena ismine yapılan tapınakların yanı sıra bazilikalar ve ve nekropol, Side’nin kesinlikle görülmesi gereken tarihi yapıları içinde bulunur.
Perge, Antalya
Hititler tarafınca Parha olarak anılan Perge’nin geçmişi altı bin yıl öncesine dayanmakta. Pamphylia düzlüğünde bulunan Perge, Antalya vilayet merkezine 18 kilometre uzaklıktadır. Eldeki kaynaklarda antik devirde bir liman kenti olduğu anlaşılan Perge, bir daha bu vakitte şenlikleriyle de ünlü bir yerleşimdi. Ticaretin ön planda olduğu kent tarih boyunca bu özelliğini müdafaaya çalışmıştır. Büyük İskender’in rastgele bir direnişle müsabakadan fethettiği yerlerden biri olan Perge, dört anıtsal çeşmeye, sütunlu caddeye, agoraya, iki büyük hamama, stadiona ve 12 bin kişilik tiyatroya mesken sahipliği yapmakta.
Kanytella, Mersin
Antalya’dan geçerken Mersin vilayet hudutları içerisinde bulunan Kanytella’ya ya da öbür ismiyle Kanlıdivane’ye ulaşıyoruz. Dağlık Kilikia hudutları içerisinde kalan Kanytella, antik çağda bir liman kenti olma fonksiyonuna sahipti. Milattan evvel 3. yüzyıldan itibaren milattan daha sonra 7. yüzyıla kadar kesintisiz halde yerleşimin bulunduğu bir kent olan Kanytella, Doğu Roma İmparatorluğu vaktinde değerli bir Hristiyanlık inanç merkezi haline de gelmiştir. Antik kentte günümüze kadar ulaşan sur kalıntıları, Helenistik periyottan kalma kule, büyük bir kilise, bir bazilika ve büyük bir nekropol alanı bulunmakta. Kanytella ve ortasında yer aldığı bölge tıpk bugün olduğu üzere antik periyotta de epey kıymetli bir zeytinyağı üretilen coğrafyaydı.
Alahan, Mersin
Mersin’deki seyahatimiz Alahan ile devam ediyor. Bölgeyi ziyaret eden Evliya Çelebi tarafınca “ustasının elinden yeni çıkmış üzere duruyor” diye anlattığı Alahan Manastırı, 1300 metre yükseklikte bulunmakta. Aziz Paul ve Barnabas’ın Anadolu coğrafyasında Hristiyanlığı anlatmak için bölge bölge dolaşırken konakladıkları ve bir süre yaşadıkları yer olan Alahan, İncil tasvirleri, üzüm ve balık çizimlerine konut sahipliği yapmaktadır.
Anavarza, Adana
Troia’dan başladığımız bu uzun antik devir seyahatimize Adana’daki Anavarza ile devam ediyoruz. Mozaikleriyle ünlü bir yerleşim olan Anavarza, Adana’nın Kozan ilçesi sonlarındadır. İsminin kaynağının Luvilerden geldiğine inanılan Anavarza, Roma devrinde Kilikya bölgesinin en kıymetli kentlerinden biri olma özelliği taşımaktaydı. Sütunlu caddesi, 7500 kişilik tiyatrosu, kaya gömütleri, havuzları, akropolü, stadionu, sukemeri ve zafer takının yanı sıra Hz. Ali’nin kılıcıyla yardığına inanılan Ali Kesiği de Anavarza’da kesinlikle görülmesi gereken yerler içindedır.
Karatepe, Osmaniye
Osmaniye hudutları içerisinde bulunan Karatepe, antik seyahatimizin bir başka adresi. Karatepe Aslantaş Ulusal Parkı’nın içerisinde bulunan Karatepe, Geç Hitit Devri’nin yeterli korunmuş yerleşimlerinden biri olma özelliği taşımaktadır. Antik yerleşimde en dikkat alımlı noktalardan biri de sahip olduğu ince bir ustalık işi kabartmalardır. Günümüze kadar ulaşmayı başaran bu kabartmalar bölgeyi ziyaret edenleri etkilemekte.
Zeugma, Gaziantep
Gaziantep’in Nizip ilçesinin 10 kilometre uzağında yer alan Zeugma Antik Kenti, dünyaca ünlü mozaiklere konut sahipliği yapmakta. Bu mozaiklerin büyük bir kısmı, Gaziantep’in merkezindeki Zeugma Müzesi’nde sergilenmektedir. 1. Selevkos Nikator, MÖ 300’de, Büyük İskender’in, Fırat Nehri’ni geçtiği yerde, Selevkeia Euphrates ismiyle bir kent kurmuştur. Bu kentin karşısına da eşi Apama’nın ismiyle diğer bir kent kuran 1. Selevkos, bu iki kenti bir köprüyle birbirine bağlamıştır. Kent Roma periyodunda birleştirilerek ismi, geçit-köprü manasında “Zeugma” olarak değiştirilmiştir. Zeugma Antik Kenti, bilhassa Roma devrinde inşa edilen villaları ve bu villalardaki mozaikleriyle ünlüydü.
Dara, Mardin
Anadolu coğrafyasının fazlacakültürlü yapısını en düzgün yansıtan kentlerden biri olan Mardin’e geçiyoruz. Mardin kent merkezine 30 kilometre uzaklıkta bulunan Dara Antik Kenti, Doğu Roma İmparatorluğu’nun en doğu hududunda, devleti Sasanilere karşı korumak gayesiyle askeri bir kent olarak inşa edilmiştir. Kayaların oyulmasıyla inşa edilen Dara Antik Kenti, dört kilometre uzunluğunda bir sura sahiptir. Kent ortasında kilise, saray, çarşı, zindan, tophane ve su bendi kalıntıları bulunmakta.
Hattuşa, Çorum
Bu uzun antik seyahatimizin son rotası, içlerinde en eski yerleşimlerden biri olan Hattuşa. Çorum’un merkezine 82 kilometre uzaklıkta bulunan Hattuşa, UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde de yer almakta. Anadolu’nun birinci imparatorluğu olan Hititlere başşehirlik yapan Hattuşa, devrin en gelişmiş mimari yapıtlarına konut sahipliği yapan kentlerden bir tanesiydi. Hititlerden daha sonra da yerleşim yeri olmaya devam eden Hattuşa’da Frig, Roma ve Doğu Roma izlerine de rastlanmıştır. Ünlü aslanlı kapının yanı sıra Hitit Hükümdarı 4. Tuthaliya için yapılan kabartmalar, Hattuşa’nun en dikkat cazibeli istikametleri içindedır.
Ani, Kars
Rotamızı doğuya, Türkiye – Ermenistan sonuna çeviriyoruz. Kars’ta bulunan Ani Antik Kenti 2016 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edildi. Orta Çağ’da Ermeni Pakraduni Hanedanlığı’nın başşehirliğini yapan Ani, bu dönemde bölgenin en değerli kentlerinden biri olma özelliği taşıyordu. En parlak devrini 10. yüzyılda Kral 2. Smpat periyodunda yaşayan Ani’den günümüze kıymetli kalıntılar ulaşmıştır.
Tarih öncesi çağlardan bu yana insanlığın en kıymetli yerleşim alanlarından biri olan ve medeniyetin de doğduğu Anadolu coğrafyası sahip olduğu zenginlikleriyle hem gorenleri tıpkı vakitte bilenleri büyülemeye devam ediyor. Tarihteki birinci yerleşim örneklerinden kompleks kent yapılarına bir fazlaca birincinin yaşandığı Anadolu coğrafyası bir epey istikametiyle keşfedilmeyi bekliyor.
Sanatın her alanına ilham olan, mitolojik kıssaların ana yerlerini teşkil eden Anadolu coğrafyası Demir Çağı’ndan bu yana insanlığın en değerli yerleşimlerine mesken sahipliği yapıyor. Göbeklitepe ve Nevala Çori üzere 12 bin yıllık geçmişi olan kentsel yerleşimler bir daha bu coğrafyada bulunuyor.
Dört bir yanı tarihi kentlerle dolu olan ve tarihe istikamet veren Anadolu toprakları, sahip olduğu kültürel birikimle bugünün dünyasına da ışık tutuyor. Örneğin Likya Birliği ve onun merkezi olan Patara, ABD ve AB’nin idare yapısına ilham olmuş bir kent olarak dikkat çekiyor. Binlerce yıllık geçmişi olan bu antik kentler Anadolu’nun bizlere epey âlâ biçimde muhafazamız gereken mirası. İşte Türkiye genelinde kesinlikle görülmesi gereken 42 antik kent.
Troia, Çanakkale
Troia, muhtemelen dünyanın en ünlü antik kenti olma özelliği taşıyor. Homeros’un İlyada destanına mevzu olan kentin bir öteki ismi İliad’tır. Çanakkale Boğazı’nın girişinde yer alan Troia, antik devirde deniz kıyısında bir yerleşim bulunmasına karşın vakit içerisinde kıyı şeridinin toprakla dolmasıyla 5 kilometre kadar içeride kalmıştır. Tarihte ve efsanelerde büyük değere sahip olan Troya Savaşı’nın yaşandığı yer olan Troia, Anadolu’nun yerli halklarının yaşadığı bir kentti. UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde de yer alan Troia, altın çağını milattan evvel 13. yüzyılda hayatıştı. Bu da Troya Savaşı’nın hemilk öncesine tekabül etmekte. Çok sayıda katmana sahip olan Troia Antik Kenti’nde insan yerleşimi milattan daha sonra 8. yüzyıla kadar devam etmiştir. Antik kentin çabucak yanında inşa edilen Troya Müzesi, geçtiğimiz günlerde dünyanın en uygun müzesi seçildi.
Assos, Çanakkale
Çanakkale’nin Midilli adası karşısındaki süper doğasıyla ünlü Ayvacık’ta bulunan Assos ya da bugünkü ismiyle Behramkale, fazlaca değerli bir antik yerleşimdir. Assos’ta bulunan gymnasion, tarihin en değerli filozoflarından biri olarak kabul edilen Aristotales’in ders verdiği yer olarak da bilinmektedir. Ege kıyısında bulunan antik limanı, beş bin kişilik antik tiyatrosu, agorası ve akropoldeki Athena Tapınağı ile Assos kesinlikle görülmesi gereken yerlerden biri olma özelliği taşımakta.
Alexandria Troas, Çanakkale
Bu sefer rotamızı Çanakkale’de Büyük İskender’in ismini taşıyan bir antik kente çeviriyoruz. Alexandria Troas, Troia’ya 15 kilometre uzaklıkta antik periyodun kıymetli bir yerleşim merkezidir. Ulaşım açısından kolaylığı niçiniyle bir periyot Roma İmparatorluğu’na başşehir yapılması düşünülen Alexandria Troas, bu unvanı Byzantion’a (İstanbul) kaptırmıştır. bir daha de Alexandria Troas, Roma İmparatorluğu’nun kıymetli bir yerleşimi olmaya devam etmiştir. Emekli üst rütbeli Romalı askerlerin hayatlarının son yıllarını geçirmek için tercih ettiği kent, 8 kilometre uzunluğundaki surları, su kemerleri, kanalizasyonu, odeonu, hamamı ve antik tiyatrosuyla dikkat çekmekte.
Pergamon, İzmir
Antik Çağ’ın en kıymetli krallıklarından biri olan Pergamon tıpkı isimli bu kentte doğmuş ve gelişmiştir. İzmir’in merkezine 110 kilometre uzaklığa sahip olan Pergamon Luvi lisanında Yüksektepe manasına gelmekte. Nitekim de Pergamon Antik Kenti, zirvelik bir alanda gelişmiştir. Lydialıların, Perslerin, Makedonyalı İskender’in kumandanlarının egemenliği altında hayatış olan Pergamon, Roma İmparatorluğu’nun Anadolu’daki en değerli idare merkezlerinden biri olmuştur. pek güçlü bir kütüphaneye sahip olan Pergamon, parşömen kağıdının da birinci kullanıldığı yer olarak bilinmekte. Tıp alanında çok ileri bir kent haline gelen Pergamon’da yaşayan Galenos’un kitapları Orta Çağ’da bile bu alandaki eğitimin temel kaynaklarından biri olarak kabul edilmiştir. Dionysos ve Trajan Tapınaklarının yanı sıra Zeus Altarı, Demeter Temmenosu, Attalos Konutu, agorası ve gymnasionu Pergamonun kesinlikle görülmesi gereken anıtsal yapılarıdır. Gladyatörlerin dövüştüğü kolezyum ve 14 bin kişilik antik tiyatro ise Pergamon’un en ünlü yapıları içinde bulunuyor. Kentte bulunan görkemli Pergamon Sunağı, Berlin’e taşınmış ve orada sergilenmektedir.
Smyrna, İzmir
Pergamon’dan güneye yanlışsız devam ettiğimizde İzmir’in merkezinde bulunan Smyrna’nın Hitit lisanındaki ismi Tişmurna’ydı. Dünyanın en eski liman kentlerinden biri olan Smyrna, Homeros’un da doğduğu kent olarak bilinmektedir. Günümüzde Bayraklı ve Kadıfekale içindeki bölgede şurası olan Smyrna Antik Kenti’ndeki bir epeyce tarihi eser Osmanlı’nın son devrinde Fransa’ya gdolayılmüştür. İşlek bir ticari liman olmasından ötürü zenginleşen Smyrna’da görkemli anıtsal yapılar da inşa edilmiştir. Agora bu yapılardan sırf biridir.
Efes, İzmir
UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan ve tıpkı Troia üzere dünyanın en ünlü antik kentlerinden bir olma özelliği taşıyan Efes, epey kültürlü bir yapıyı da temsil etmektedir. Antik Çağ’ın başşehri olarak kabul edilen Efes, hem de bir limandı. Lakin vakit içerisinde etrafının toprakla dolması niçiniyle deniz ile bağı kopmuştur. Helenistik periyodun yanı sıra Roma İmparatorluğu devranına ilişkin yapılara da konut sahipliği yapan Efes, Hristiyanlık için de fazlaca kutsal bir hac merkezidir. Çünkü Efes, Hz. Meryem’in yaşadığı yerdir. Osmanlı devrinde bölgede hafriyatlar yapan Avusturyalılar ve İngilizler buradaki bir epeyce yapıtı Viyana ile Londra’ya taşımıştır. British Museum’un en değerli yapıtları içinde Efes’ten gdolayılen yapıtlar da yer almaktadır. Artemis Tapınağı, Celsus Kütüphanesi, stadionu ve Meryem Ana Konutu, Efes’in kesinlikle görülmesi gereken yerleri içindedır. Ayrıyeten günümüze ulaşamamış olsa da Efes’teki Artemis Tapınağı, Dünyanın Yedi Harikası’ndan biridir.
Aigai, Manisa
Heredot’un 12 İyon kentinden biri olarak saydığı Aigai, günümüzde bir köy yerleşimi olan Köseler’e 12 kilometre uzaklıktadır. Engebeli ve erişimi sıkıntı bir alanda bulunduğu için tarih boyunca savaşların uzağında kalmayı başarabilen Aigai’deki arkeolojik hafriyatlar günümüzde de devam etmekte. Yaklaşık altı bin kişilik bir antik tiyatro, mahallî meclis binası bouleterion, stadion, agora, hamam ve nekropolis üzere yapılara konut sahipliği yapan Aigai, kesinlikle görülmesi gereken antik kentlerden biridir.
Sardes, Manisa
Sardes, dünyada paranın birinci kullanıldığı yer olarak biliniyor. Perslerin Anadolu’daki yöneticisinin yaşadığı kent olan Sardes, bununla birlikte Lydialıların da başşehri olma özelliği taşıyordu. Kentin yerli lisandaki ismi Swarda’ydı. çok verimli bir arazi üzerine şurası olan Sardes beraberinde gelişmiş bir ticaret kentti. Dünyaca ünlü Artemis Tapınağı, akropol, hamam, gymnasion, sinagog ve Anadolu’daki en kıymetli yedi kiliseden biri Sardes Antik Kenti’nde bulunmaktadır.
Priene, Aydın
Söke’ye bağlı Güllübahçe köyü yakınlarında bulunan Priene Antik Kenti, Samson Dağı yamaçlarına yaslanmış bir vaziyettedir. Tıpkı Miletos üzere vakit içerisinde etrafı toprakla dolan Priene aslında evvelden bir liman kentiydi. Tıpkı Aigai üzere bir İyon kenti olan Priene, birbirini dik kesek sokaklarıyla erken devir ızgara planına güzel bir örnektir. 17. yüzyıldan itibaren Avrupalıların hafriyatlar gerçekleştirip buradaki yapıtları kaçırdığı Priene Antik Kentine ilişkin bir epeyce yapıt Berlin müzelerinde sergilenmekte. Antik periyodun büyük mimariı Vitruvius’un övgüyle bahsetmiş olduğu Athena Tapınağı, 5.500 kişilik tiyatrosu, Zeus Tapınağı, Demeter Tapınağı ve bouleterion usta personellik örnekleri olarak dikkat çekmektedir.
Nysa, Aydın
Aydın ili sonları içerisinde bulunan bir öbür değerli antik kent de Nysa’dır. Bir Lydia yerleşimi olan Nysa, Gymnasion ve antik tiyatrosuyla dikkat çeker. tıpkı vakitte Nysa, Türkiye’deki üç amfitiyatrodan birine de mesken sahipliği yapmaktadır. Türkiye’deki öteki amfitiyatrolar yani kolezyumlar, Pergamon ve Kyzikos’tadır. Yaklaşık 9 bin kişilik bir antik tiyatroya konut sahipliği yapan Nysa’da Roma devrinden kalma taş köprü, görkemli bir kütüphane, sütunlu yol, agora ve bouleterion bulunmakta.
Miletos, Aydın
Bir İon kenti olan Miletos ya da Hitit lisanındaki ismiyle Milawanda, tarih boyunca bir epey defa istilaya uğramış ve talan edilmiştir. Bir vakit içinder deniz kıyısında bulunan Miletos, Menderes Irmağı’nın toprağı doldurmasıyla denizle teması kesilmiştir. bu biçimdece bir vakit içinder değerli bir ticaret limanı olan Miletos, bu canlılığını kaybetmiştir. Izgara planlı yolların tarihte birinci uygulandığı yerlerden biri olan Miletos, mimaride büyük ilerleme kaydetmiştir. Ayasofya’nın mimarı İsidoros da Miletosludur. Antik Çağ’ın en kıymetli kültür merkezi olma özelliği taşıyan Miletos, birinci coğrafya haritasını yapan Anaksimandros, fizikçi Anaksimenes üzere isimlerin yanı sıra güneş tutulmasını birinci defa hakikat halde hesaplayan matematikçi ve filozof Thales’in de doğup yaşadığı yerdir. Devasa boyutlardaki 14.500 kişilik antik tiyatrosunun yanı sıra gymnasionu, anıtsal çeşmesi, Athena Tapınağı, stadionu, bouleuterionu ve hamamıyla Miletos ziyaretçilerini kendisine hayran bırakacak bir hoşluğa sahiptir.
Aphrodisias, Aydın
Aydın ili sonları içerisinde kalan bir öteki değerli antik kent Aphrodisias. Roma İmparatorluğu periyodunda hayli kıymetli bir heykelcilik okulu olan Aphrodisias, Afrodit Tapınağı ile ünlü bir antik kent. Aphrodisias’ın etrafındaki başta incir olmak üzere epey çeşitli meyvelerin şifalı olduğuna inanılırdı. Günümüzde kullanılan afrodizyak kavramının doğduğu yer de burasıdır. Bir Karia kenti olan Aphrodisias, Kültepe ve Troia kadar eski bir yerleşim olma özelliği taşımakta. Roma devrinde pek ayrıcalıklı bir pozisyona sahip olan kent, bu özelliğini inşa ettirdiği tapınaklarla da göstermektedir. 30 bin kişilik dev stadionu, 7.500 kişilik tiyatrosu, hamamları, Sebasteion kabartmaları ve Psikoposluk Sarayı ile Aphrodisias, kesinlikle görülmesi gereken antik kentlerden biridir.
Didyma, Aydın
Aydın’da bulunan bir başka kıymetli antik kent Didyma’dır. Dünyaca ünlü Apollon Tapınağı’na mesken sahipliği yapan Didyma antik kenti, günümüzde de turistik bir yerleşim olan Didim hudutları içerisinde yer alır. Bir kehanet merkezi olan Didyma, antik devrin kutsal alanlarından biri olarak kabul görmekteydi. Bölgede 19. yüzyılın ikinci yarısında hafriyatlar yapan İngilizler bir hayli tarihi yapıtı British Museum’a taşımıştır.
Halikarnassos, Muğla
Bugünkü Bodrum’un tarihte Halikarnassos olarak anıldığını bilmeyeniniz yoktur. Tarihteki birinci planlı kent örneklerinden biri olan Halikarnassos, Karya ülkesinin idare merkeziydi. tıpkı vakitte Halikarnassos Dünya Yedi Harikası’ndan birine de konut sahipliği yapmasıyla büyük bir değere sahip. Kral Mausolos’un ismine yaptırdığı anıt mezar günümüzde de kıymetli isimlerin öldükten daha sonra defnedildikleri mozolelere isim babası olmuştur. Mausoleum isimli anıt mezardan günümüze kimi kalıntılar ulaşmıştır. 15. yüzyılda St. Jean Şövalyeleri tarafınca mozolenin taşları sökülüp Bodrum Kalesi’nin inşasında kullanılmıştır. Bölgenin yerli halkı Luviler tarafınca Alikarnassa olarak anılan bu tarihi kent, Pers işgaline karşı birinci isyan eden kentlerden biri oldu. Halikarnassos’tan günümüze kalan en kıymetli yapılardan biri 8.500 kişilik antik tiyatrodur.
Labranda, Muğla
Milas yakınlarındaki Labranda, Muğla hudutları içerisindeki onlarca antik kentten sırf biridir. Milsa’a 14 kilometre uzaklıktaki bu antik kent, tarihte kutsal bir yer olarak da kabul edilmekteydi. Geçmişi 2600 yıl öncesine uzanan bölge, Antik Çağ’da kurban merasimlerinin yapıldığı bir yer olma özelliği taşımaktaydı. Görkemli bir Zeus Tapınağı’nın yanı sıra antik kentin yakınlarında bir de stadion kalıntısı bulunmaktadır.
Stratonikeia, Muğla
Karyalıların kurduğu en kıymetli kentlerden biri olan Stratonikeia’nın geçmişi 4 bin yıl öncesine uzanmakta. Muğla-Milas yolu üstündeki Eskihisar köyü yakınlarında bulunan Stratonikeia, tipik bir Anadolu antik devir yerleşimidir. İsmini üvey annesiyle evlenen Seleukos Hükümdarı 1. Anthiokos’tan alan Stratonikeia, antik tiyatrosu, odeonu, hamamı, agorası, gymnasionu ve tapınağıyla görülmeye kıymettir.
Knidos, Muğla
Muğla’daki bir öbür rotamız Knidos. Doğal güzellikleriyle ünlü Datça Yarımadası’nın en ucunda bulunan Knidos Antik Kenti’nin bir yanı Ege’ye bir yanı da Akdeniz’e bakmaktadır. Bir Karya yerleşimi olan Knidos’un antik limanı da görülmeye pahadır. Zirvede bulunan akrapol hem Knidos’u tıpkı vakitte bu harika tabiata sahip bölgeyi kuş bakışı seyretmek için en ülkü yer pozisyonunda. Tarihte üzüm bağlarıyla ünlü bir yer olan Knidos, sirke ve şarap üretimiyle antik Çağ’da büyük gelir kazanmıştı. Ayrıyeten Knidos antik devrin kıymetli bir uzay müşahede yeriydi. Bugün yaygın halde kullanılan güneş takvimine dair birinci çalışmalar burada yapılmıştı. Knidos’ta doğan Sosrates, Dünyanın Yedi Harikası’ndan biri olarak kabul edilen İskenderiye Feneri’ni tasarlayan mimardır.
Kaunos, Muğla
Gökova Körfezi’nden Fethiye’ye giden yoldan kıyıya gerçek saptığınızda ulaşabileceğiniz Kaunos’un antik Luvi lisanındaki manası “sığırı bol yöre”dir. Heredot’un Tarih kitabında anlatıldığı üzere Kaunos, Anadolu’nun Persler tarafınca istilâsına direnen kentlerden biridir. Vakit içerisinde Dalyan’ın toprakla dolması ve bölgenin sivrisinekle dolması bölgede sıtma hastalığı ve büyük sayıda ölümlere niye olmuştur. Bir vakit içinder deniz kıyısında olan ve bir de limanı bulunan Kaunos, 5500 kişilik antik tiyatrosu, 3 kilometre uzunluğunda surları, akropolü, meydan çeşmesi ve hamamıyla dikkat çeker.
Tlos, Muğla
Adeta bir kartal yuvası manzarasına sahip olan Tlos, Akdağlar yamacında ovaya hakim bir bölgede konumlanmıştır. Anıtsal yapılarıyla dikkat çeken Tlos, bir epeyce tarihî katmana sahip bir yerleşim yeri olma özelliği taşımakta. Sarp kayalıklar üzerine inşa edilmiş olan akropolü ve kaya mezarlıklarıyla ünlü Tlos, Kimera’yı öldüren Likyalı kahraman Bellerofon’un görkemli anıt mezarına da konut sahipliği yapıyor. Lykia Birliği’nin en kıymetli kentlerinden biri pozisyonunda olan Tlos, yaklaşık 6 bin kişilik antik tiyatrosuyla ziyaretçilerini büyülüyor
Letoon, Muğla
Fethiye ile Kaş içinde yer alan Letoon Antik Kenti, bir öteki antik periyot yerleşimi olan Ksanthos’a 4 kilometre uzaklıkta yer alır. Anadolu’nun yerlileri tarafınca Laduwa olarak isimlendirilen Letoon’un söz manası “ana tanrıça tapınağı” manasına gelmektedir. Tanrıça Leto ismine yapılmış olan ve milattan evvel 4. yüzyıla tarihlenen tapınak Letoon’un en kıymetli anıtsal yapıtlarından biridir. Lykia Birliği’nin kutsal alanı olarak kabul edilen Letoon yaklaşık 6 bin kişilik bir antik tiyatroya da konut sahipliği yapmaktadır.
Laodikeia, Denizli
Denizli hudutları içerisinde bulunan Laodikeia Antik Kenti, iki tiyatroya sahip olması niçiniyle dikkat cazip bir pozisyona sahiptir. Antik Çağ’ın varlıklı bir Frig kenti olan Laodikeia, Pamukkale travertenlerine de yakın bir pozisyonda yer almaktadır. 3500 yıl öncesine kadar uzanan geçmişiyle Laodikeia, antısal çeşmesi, stadion, gymnasion, agora üzere yapıların yanı sıra Anadolu’daki yedi kutsal kiliseden birine de konut sahipliği yapması niçiniyle Hristiyanlar tarafınca da kutsal kabul edilir.
Hierapolis, Denizli
UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alan Hierapolis tıpkı Laodikeia üzere Denizli hudutları içerisinde yer alır. Kent, ünlü Pamukkale travertenlerinin üzerine heyetidir. Antik devirde de fazlaca değerli bir sıcak su kaynağı olan Hierapolis, şifa arayanların adresi haline gelmişti. 2200 yıl evvel tıp ve sanat alanında büyük bir ilerleme gösteren Hierapolis’te yaklaşık 10 bin kişilik antik tiyatro, Frontiunus Caddesi, Hades Kapısı ve agora görülmesi gereken yerler içindedır.
Aizanoi, Kütahya
Aizanoi, Kütahya ili sonlarında yer alan Türkiye’deki değerli antik yerleşimlerden biridir. Kütahya vilayet merkezine 56 kilometre uzaklıktaki Aizanoi Antik Kenti, Romalılar periyodunda kutsal kabul edilen bir yerleşim olma özelliğine sahipti. Tarihteki birinci borsa binalarından birinin bulunduğu Aizanoi, Romalılar için değerli görülen antik tapınağa da mesken sahipliği yapıyordu. Bir Frig kenti olan Aizanoi’de Roma köprüsü, tarihi hamam ve yaklaşık 6 bin kişilik tiyatro bulunmakta.
Sagalassos, Burdur
Burdur’un Ağlasun ilçesinde bulunan Sagalassos Antik Kenti, Anadolu’nun yerli halkının yaşadığı ve onlar tarafınca inşa edilmiş bir yerleşimdir. Antik periyotta en yüksekte kurulan kentlerden biri olan Sagalassos, Hititlerin akabinde Perslerin denetimine geçer. daha sonrasında Büyük İskender’in ele geçirdiği Sagalassos, Roma periyodunda kıymetli bir yerleşim halini alır. Sagalassos’ta insan yerleşimi 13. yüzyıla kadar devam etmiştir. Dünyaca ünlü Antoninler Çeşmesi Roma İmparatoru Marcus Aurelius periyodunda inşa edilmiştir. Neon kütüphanesi, stadionu, agora ve odeonunun yanı sıra Sagalassos’ta forum alanı, bouleuterion ve 7 bin kişilik antik tiyatro da bulunmakta.
Kibyra, Burdur
Rotamızı artık de Burdur’a çeviriyoruz. Kibyra Antik Kenti Anadolu tarihinin dört farklı kültürün tesirlerini taşımaktadır. Likya, Karya, Pisidya ve Frigya tesirleri taşıyan Kibyra, 2300 yıllık tarihinde en görkemli devrini Roma İmparatorluğu idaresindeyken yaşadı. bu vakitte inşa edilen stadion, odeon, agora ve görkemli tiyatro binası Kibyra’nın en kıymetli anıtsal yapıları içinde bulunmaktadır. Kibyra’nın antik tiyatrosu yaklaşık 7.500 kişi kapasitelidir.
Termessos, Antalya
Termessos kuşkusuz dünyadaki en hoş görüntülerden birine sahip. Büyük İskender’in bir türlü fethedemediği bu antik kent bu özelliğini biraz da sahip olduğu coğrafik pozisyonuna borçlu. Beydağları eteklerinde bulunan Termessos, antik periyot kurallarında pek gelişmiş bir yağmur suyu toplama sistemine de sahipti. Kentin surlarında bulunan gözetleme kuleleri, 4.500 kişilik tiyatrosu, iki Artemis Tapınağı, agora ve odeon yapıları bu Psidia kentinin günümüze ulaşan mükemmel kalıntılarıdır.
Arykanda, Antalya
Elmalı – Finike yolu üzerinde bulunan Arykanda Antik Kenti, tarihi kıymetinin yanı sıra ortasında bulunduğu mükemmel tabiatla da hayranlık uyandıran bir bütünlüğe sahip. Antik devirde Anadolu’nun yerli halkı Luvilerin yaşadığı bir yer olan Arykanda, kıyıdan yaklaşık 40 kilometre kadar içeride yer alır. Antik periyotta Anadolu’nun içlerine giden ticaret kervanları için ülkü bir mola verme uzaklığında bulunan Arykanda bu sayede değerli bir konaklama merkezi haline gelir. Ormanlık bir alanda deniz düzeyinden 800 metre yükseklikte kurulan Arykanda’da sedir ağacının bolluğundan ötürü ormancılık kıymetli bir gelir kaynağıydı. Bir Likya kenti olan Arykanda’da tiyatro, odeon, sukemeri, stadion ve agora üzere değerli anıtsal yapıların kalıntılarını gezmek mümkün.
Olimpos, Antalya
Kemer-Kumluca yolu üzerinden ulaşabileceğiniz Olimpos, günümüzde bungalov konaklama tesislerinin ve ulusal parkın yanı sıra beraberinde tarihi bir antik kente de mesken sahipliği yapmakta. Temel olarak Musa Dağı’nda konseyi olan Olimpos Antik Kenti’nin limanının bulunduğu bölge Korykos olarak isimlendirilmekteydi. Yani bugün turistlerin antik kalıntıları gezdiği bölge aslında Korykos. Roma periyodunda idaresi çok güç olan ve daima eşkıya barındıran zirvelere mesken sahipliği yapan bu bölgenin halkı zorla Olimpos’a yerleştirilmiştir. Çabucak yanındaki yanartaşın ateş yaradanı Hephaistos’un ocağı olmasından ötürü kutsal kabul edilen bölge vakit içerisinde dikkat cazip bir yer haline dönüşmüştür. Yaklaşık 5 bin kişilik antik tiyatrosu, nekropol alanı, hamamı, agorası ve taşkınları tedbire gayeli inşa edilen taş duvarlarıyla Olimpos kesinlikle görüşmesi gereken bir antik yerleşim.
Pınara, Antalya
Günümüzde Teke Yarımadası olarak isimlendirilen ve devirdeki ismiyle Likya, süper tabiatının yanı sıra mimari açıdan başyapıt kabul edilen antik yapılara mesken sahipliği yapan fazlaca sayıda antik kenti sonları içerisinde barındırıyor. Bunlardan biri de Kaş – Fethiye yolu üzerinde bulunan Pınara Antik Kenti. Strabon’a göre Likya’nın en büyük kentlerinden biri olan Pınara, Troia’da savaşan kahramanlarıyla da ünlüydü. Lokal halkın Delikli Asar dediği gömüt delikleri, mimari olarak dikkat cazip bir yapıdadır. tıpkı vakitte Pınara’nın antik tiyatrosu, hamamı, odenu, akropol ve agorası da kesinlikle görülmesi gereken tarihi yapılar içinde bulunuyor.
Patara, Antalya
Artık rotamızı şu ana kadar bahsetmiş olduğumiz Likya Birliği kentlerinin merkezi olan Patara’ya çeviriyoruz. Patara’nın merkez olarak kabul edilmesinin sebebi Likya Birliği’ne modülü olan 23 kentin bu kentteki meclise temsilci göndermeleridir. Dünyanın en ünlü kumsallarından birine de mesken sahipliği yapan Patara, Fethiye – Kaş yolu üzerindedir. Antik devirde hayli kıymetli bir liman kenti olan Patara, idare biçimiyle hem ABD birebir vakitte AB için bir örnek model olmuştur. Fransız düşünür Montesquieu tarafınca gelmiş geçmiş en demokratik idare yapısı olarak tanımlanan Likya Birliği’nin merkezi olan Patara, bouleuterionu, antik tiyatrosu ve daha bir epeyce tarihi yapısıyla hayranlık uyandıran bir hoşluğa sahiptir. Mitolojiye bakılırsa Apollon’un doğduğu yer olarak da kabul edilen Patara, dönemin inanç dünyasında da büyük bir kıymete sahipti.
Phaselis, Antalya
Antik devirde üç farklı limana mesken sahipliği yapan Phaselis, Antalya Tekirova yakınlarındadır. Ünlü tatil bölgesi Kemer’e 15 kilometre uzaklıkta yer alan Phaselis Antik Kenti, tarih boyunca ticaretle ayakta kalmış ve ötürüsıyla da sık sık istilâ tehdidiyle karşılamıştır. Bölgenin yerli halkı olan Luviler vakit içerisinde Persler, Makedon-Hellenler ve Romalıların egemenliğine girmiştir. Büyük İskender, askeri seferi sırasında bölgede konaklamıştır. Athena, Hestia ve Hermes’e adanan tapınakların bulunduğu bu Likya kenti antik tiyatrosuyla da dikkat çekmekte.
Aspendos, Antalya
Artık de Orta Akdeniz’de bulunan ve antik tiyatrosuyla ünlü Aspendos’a hakikat yol alalım. Antalya vilayet merkezine 45 kilometre uzaklıkta bulunan Aspendos Antik Kenti, Selçuklular devrinden itibaren Belkıs olarak anılmıştır. Milattan daha sonra 161’de üretimine başlanan Aspendos Antik Tiyatrosu’nun inşası 19 yıl sürmüştür. Bir liman kenti olan Aspendos, at ve üzüm yetiştiriciliğiyle ünlüydü. 7 bin kişilik antik tiyatrosu, nekropolü, sukemeri, Roma köprüsü ve stadionun bulunduğu Aspendos’ta Hristiyanlık devrinde bir de bazilika inşa edilmiştir. Burası günümüzde ünlü konserlerin yanı sıra Hollywood imali sinemaların de ilgi odağı olmayı başarmış durumda.
Side, Antalya
Rotamızı Antalya’nın dünyaca ünlü bir başka antik kenti olan Side’ye çeviriyoruz. Antalya – Alanya yolu üzerinde Manavgat yakınlarında yer alan Side Antik Kenti’nde tersaneler bulunmaktaydı. Antik Çağ’da köle ticaretinin yapıldığı bir yer olan Side, Pamphylia’nın değerli yerleşimlerinden bir tanesiydi. Bir yarımada üzerine konseyi olan Side’nin antik tiyatrosu, bir epey benzerinin tersine bir yamaca yaslanmadan inşa edilmiştir. Bu tarafıyla Roma periyodunun kıymetli mimari örneklerinden biri olma özelliği taşır. Yaklaşık 10 bin kişilik bu antik tiyatronun yanı sıra, agora, hamam, sütunlu cadde, Dionysos, Apollon, Men ve Athena ismine yapılan tapınakların yanı sıra bazilikalar ve ve nekropol, Side’nin kesinlikle görülmesi gereken tarihi yapıları içinde bulunur.
Perge, Antalya
Hititler tarafınca Parha olarak anılan Perge’nin geçmişi altı bin yıl öncesine dayanmakta. Pamphylia düzlüğünde bulunan Perge, Antalya vilayet merkezine 18 kilometre uzaklıktadır. Eldeki kaynaklarda antik devirde bir liman kenti olduğu anlaşılan Perge, bir daha bu vakitte şenlikleriyle de ünlü bir yerleşimdi. Ticaretin ön planda olduğu kent tarih boyunca bu özelliğini müdafaaya çalışmıştır. Büyük İskender’in rastgele bir direnişle müsabakadan fethettiği yerlerden biri olan Perge, dört anıtsal çeşmeye, sütunlu caddeye, agoraya, iki büyük hamama, stadiona ve 12 bin kişilik tiyatroya mesken sahipliği yapmakta.
Kanytella, Mersin
Antalya’dan geçerken Mersin vilayet hudutları içerisinde bulunan Kanytella’ya ya da öbür ismiyle Kanlıdivane’ye ulaşıyoruz. Dağlık Kilikia hudutları içerisinde kalan Kanytella, antik çağda bir liman kenti olma fonksiyonuna sahipti. Milattan evvel 3. yüzyıldan itibaren milattan daha sonra 7. yüzyıla kadar kesintisiz halde yerleşimin bulunduğu bir kent olan Kanytella, Doğu Roma İmparatorluğu vaktinde değerli bir Hristiyanlık inanç merkezi haline de gelmiştir. Antik kentte günümüze kadar ulaşan sur kalıntıları, Helenistik periyottan kalma kule, büyük bir kilise, bir bazilika ve büyük bir nekropol alanı bulunmakta. Kanytella ve ortasında yer aldığı bölge tıpk bugün olduğu üzere antik periyotta de epey kıymetli bir zeytinyağı üretilen coğrafyaydı.
Alahan, Mersin
Mersin’deki seyahatimiz Alahan ile devam ediyor. Bölgeyi ziyaret eden Evliya Çelebi tarafınca “ustasının elinden yeni çıkmış üzere duruyor” diye anlattığı Alahan Manastırı, 1300 metre yükseklikte bulunmakta. Aziz Paul ve Barnabas’ın Anadolu coğrafyasında Hristiyanlığı anlatmak için bölge bölge dolaşırken konakladıkları ve bir süre yaşadıkları yer olan Alahan, İncil tasvirleri, üzüm ve balık çizimlerine konut sahipliği yapmaktadır.
Anavarza, Adana
Troia’dan başladığımız bu uzun antik devir seyahatimize Adana’daki Anavarza ile devam ediyoruz. Mozaikleriyle ünlü bir yerleşim olan Anavarza, Adana’nın Kozan ilçesi sonlarındadır. İsminin kaynağının Luvilerden geldiğine inanılan Anavarza, Roma devrinde Kilikya bölgesinin en kıymetli kentlerinden biri olma özelliği taşımaktaydı. Sütunlu caddesi, 7500 kişilik tiyatrosu, kaya gömütleri, havuzları, akropolü, stadionu, sukemeri ve zafer takının yanı sıra Hz. Ali’nin kılıcıyla yardığına inanılan Ali Kesiği de Anavarza’da kesinlikle görülmesi gereken yerler içindedır.
Karatepe, Osmaniye
Osmaniye hudutları içerisinde bulunan Karatepe, antik seyahatimizin bir başka adresi. Karatepe Aslantaş Ulusal Parkı’nın içerisinde bulunan Karatepe, Geç Hitit Devri’nin yeterli korunmuş yerleşimlerinden biri olma özelliği taşımaktadır. Antik yerleşimde en dikkat alımlı noktalardan biri de sahip olduğu ince bir ustalık işi kabartmalardır. Günümüze kadar ulaşmayı başaran bu kabartmalar bölgeyi ziyaret edenleri etkilemekte.
Zeugma, Gaziantep
Gaziantep’in Nizip ilçesinin 10 kilometre uzağında yer alan Zeugma Antik Kenti, dünyaca ünlü mozaiklere konut sahipliği yapmakta. Bu mozaiklerin büyük bir kısmı, Gaziantep’in merkezindeki Zeugma Müzesi’nde sergilenmektedir. 1. Selevkos Nikator, MÖ 300’de, Büyük İskender’in, Fırat Nehri’ni geçtiği yerde, Selevkeia Euphrates ismiyle bir kent kurmuştur. Bu kentin karşısına da eşi Apama’nın ismiyle diğer bir kent kuran 1. Selevkos, bu iki kenti bir köprüyle birbirine bağlamıştır. Kent Roma periyodunda birleştirilerek ismi, geçit-köprü manasında “Zeugma” olarak değiştirilmiştir. Zeugma Antik Kenti, bilhassa Roma devrinde inşa edilen villaları ve bu villalardaki mozaikleriyle ünlüydü.
Dara, Mardin
Anadolu coğrafyasının fazlacakültürlü yapısını en düzgün yansıtan kentlerden biri olan Mardin’e geçiyoruz. Mardin kent merkezine 30 kilometre uzaklıkta bulunan Dara Antik Kenti, Doğu Roma İmparatorluğu’nun en doğu hududunda, devleti Sasanilere karşı korumak gayesiyle askeri bir kent olarak inşa edilmiştir. Kayaların oyulmasıyla inşa edilen Dara Antik Kenti, dört kilometre uzunluğunda bir sura sahiptir. Kent ortasında kilise, saray, çarşı, zindan, tophane ve su bendi kalıntıları bulunmakta.
Hattuşa, Çorum
Bu uzun antik seyahatimizin son rotası, içlerinde en eski yerleşimlerden biri olan Hattuşa. Çorum’un merkezine 82 kilometre uzaklıkta bulunan Hattuşa, UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde de yer almakta. Anadolu’nun birinci imparatorluğu olan Hititlere başşehirlik yapan Hattuşa, devrin en gelişmiş mimari yapıtlarına konut sahipliği yapan kentlerden bir tanesiydi. Hititlerden daha sonra da yerleşim yeri olmaya devam eden Hattuşa’da Frig, Roma ve Doğu Roma izlerine de rastlanmıştır. Ünlü aslanlı kapının yanı sıra Hitit Hükümdarı 4. Tuthaliya için yapılan kabartmalar, Hattuşa’nun en dikkat cazibeli istikametleri içindedır.
Ani, Kars
Rotamızı doğuya, Türkiye – Ermenistan sonuna çeviriyoruz. Kars’ta bulunan Ani Antik Kenti 2016 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edildi. Orta Çağ’da Ermeni Pakraduni Hanedanlığı’nın başşehirliğini yapan Ani, bu dönemde bölgenin en değerli kentlerinden biri olma özelliği taşıyordu. En parlak devrini 10. yüzyılda Kral 2. Smpat periyodunda yaşayan Ani’den günümüze kıymetli kalıntılar ulaşmıştır.