Tarihin gizeminden sanatın büyüsüne

  • Konuyu başlatan admin
  • Başlangıç tarihi
A

admin

Guest
Seray Şahinler | [email protected]

Pensilvanya Üniversitesi’nden Edmund Gordon, 1963 yılında Hitit anıtlarının izini sürerken beklenmedik bir gelişme yaşandı. Melendiz Çayı’nın kıyısında genel topografyaya muhalif bir yükseltiyle karşılaşmıştı Gordon. 17 metrelik bu höyüğün varlığı kısa müddette yayıldı ve İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nden Ian Todd, soluğu Melendiz kıyısında aldı. 1964-1965 senelerında doktora tezi için tarih öncesi yerleri belgeleyen Todd’a nazaran burası bir kırılma yaratabilirdi. Hakikaten o denli oldu. Todd, höyük üzerinde devir özelliklerini yansıtan obsidyen (doğada zaten oluşan volkanik taşlar) aletleri topladı ve birtakım buluntuların tarihlemesi üzerine çalıştı. bu biçimdece geçmişi 10 bin 400 yıl öncesine dayanan ve son yüzyılın kıymetli arkeolojik keşiflerinden biri olan Aşıklı Höyük’ün kapısı aralandı.


Ian Todd’un çalışmalarından 26 yıl daha sonra Aşıklı’nın gün yüzüne çıkarılması için bir takım kuruldu. Prof. Dr. Ufuk Esin başkanlığında İstanbul Üniversitesi Prehistorya Anabilim Kısmı üyeleri, öğrenciler ve bilim insanlarının iştirakiyle Aşıklı’nın ayağa kaldırılması için çalışmalar başladı. 1989-2000 yılları içinde ise Aşıklı Höyük’e dair birinci datalar ortaya çıktı.


Orta Anadolu’nun en eski köyü

Aksaray’ın Gülağaç ilçesinde, Hasan Dağı ile Melendiz Çayı içinde yer alan Aşıklı Höyük, Orta Anadolu’nun bilinen en eski köyü. Günümüzden 10 bin 400 yıl evvelden başlayarak 9 bin 300 yıl öncesine kadar, avcı-toplayıcı ve göçer hayat biçimini benimsemiş bir topluluğun, 25-30 nesil boyunca, yerleşik ve üretimci bir topluluğa dönüşümünü belgeleyen Neolitik bir yerleşme burası. beraberinde bu dönüşümün Orta Anadolu’daki en eski örneği. Birinci devir kazılarıyla bir arada Aşıklı Höyük’ün bilhassa mimarisine ve yerleşim planına dair bir fazlaca bilgiye ulaşıldı. Hafriyat çalışmaları ve bilimsel incelemeler Orta Anadolu’daki yerleşik hayatın başlangıcının Çatalhöyük’ten bin yıl öncesine kadar gittiğini göstermişti. Bu kazılarla birlikte dörtgen planlı kerpiç konutlar, sokaklar, çöp dökme alanları üzere Aşıklı halkını buluşturan yerler gün yüzüne çıkarıldı. Çatalhöyük’te rastlanan bitişik sistemdeki yerleşme anlayışının temelinin Aşıklı’da atılmış olabileceği gündeme geldi. Ama Aşıklı’da günlük hayat nasıldı? Burada kimler yaşıyordu, nereden ve nasıl gelmişlerdi? Prof. Dr. Esin’in emekliliğinden daha sonra hafriyat bayrağını devralan Prof. Dr. Mihriban Özbaşaran, takımıyla bir arada yeni soruların peşine düştü. 2000’lerin başında höyüğün sular altında kalma ihtimalinin ortadan kalkmasıyla çalışmalar ivme kazandı.


Eşitlikçi hayat

M.Ö. 8 bin 500 senelerında avcı-toplayıcı göçer toplulukların yerleşik hayata geçme sonucuyla Aşıklı’nın temelleri atılmış. Bölgede ömür yaklaşık bin yıl boyunca kesintisiz olarak sürmüş. Bitki yetiştirilmiş, hayvanlar evcilleştirilmiş, toplumsal kurallar oluşturulmuş. Aşıklı Höyük; yaş, tecrübe ve uzmanlık alanlarına nazaran örgütlenen bir ömür biçimini benimsemiş. Hafriyat Lideri Özbaşaran’ın aktardığına bakılırsa, Aşıklı topluluğunun bir öteki özelliği, iskân tarihleri boyunca değişmeyen kolektif hayat ve bu kolektif ömürle bir arada gelen eşitlikçi toplum yapısı. Anadolu Neolitiği’nde Orta Anadolu Bölgesi’ne mahsus olarak karşılaşılan bu özellik, Aşıklı daha sonrasında Konya Ovası yerleşmelerinden Çatalhöyük’te de devam ediyor.

Tıpta da öncü

Gelelim Aşıklı Höyük’ün sürprizlerine… Aşıklı’daki en heyecanlı buluşlardan biri birinci beyin ameliyatının burada yapılmış olması. İncelemeler kararı 20-25 yaştaki genç bir bayanın kafatasında beyin ameliyatı izine rastlanıyor. Bu kafatasını Aksaray Müzesi’nde görmek mümkün. Bir öteki kafatasında ise çene kemiğinde tespit edilen operasyon izleri kelam konusu. Bu iki örnek, Aşıklı’nın tıp ve bilim konusundaki öncü rolüne işaret ediyor. Avcı-toplayıcı geleneğini sürdürse de bitki yetiştirme ve hayvan evcilleştirme konusunda da bilgisi olan bir topluluk Aşıklı halkı. ötürüsıyla burada koyun ve keçinin birinci defa evcilleştirilmesi üzere bir epeyce unsur de imza atılmış. Aşıklı Höyük’ün tarımla temasına dikkat çeken Özbaşaran, “Yabani bitkiler, otlar ve meyve toplayıcılığının yanı sıra kimi tahıl ve baklagilleri de yetiştirmeye, yavru koyun/keçileri meskenlerinin yanındaki çitle çevrili alanlarda beslemeye başlıyorlar. Ağır ve basamaklı olarak gelişen bu bitki ve hayvan evcilleştirme süreci, tarımcı ve hayvancı çiftçi toplumların ortaya çıkış sürecini bütün detaylarıyla incelememizi, anlamamızı sağlıyor. Bu sürecin kesintisiz halde 1000 yıllık bir vakit dilimini kapsaması, Aşıklı’yı çağdaşlarından ayıran değerli bir özellik” diyor.


Çukurlardan konutlara

Aşıklı Höyük’te bin yıllık iskân süreci boyunca barınak çeşidi sıradan çukur yapılardan iki-üç odalı konut yapılarına kadar mimari gelişim ve bina planlarında görülen çeşitlilik, mimarlık tarihi açısından kıymetli görülüyor. Yuvarlak plandan dörtgen plana geçiş, kerpiç üretimi, yer kullanması üzere özellikler ve düzenlemeler vakit içerisinde farklı dinamiklerle şekillenmiş.

Yürütülen çalışmalar Arkeolojik çalışmaların tahminen de en belirleyici özelliği uzun soluklu olması. En ufak bir buluntuya ulaşmak bile uzun yıllar alabiliyor. Prof. Dr. Mihriban Özbaşaran ve Doç. Dr. Güneş Duru öncülüğündeki takım, değişen teknolojinin sayesinde yeni sorular eşliğinde Aşıklı’yı aydınlatmak için hummalı bir çalışma yürütüyor. Aşıklı Höyük’teki kültürel mirasın bilhassa mahallî halk tarafınca benimsenmesini, korunmasını sağlamak ve hafriyat alanının tanınırlığını artırmak için çalışan Ferhat Boratav öncülüğündeki Aşıklı Höyük Dostları Derneği’nin çalışmaları da değerli. Muséum National d’Histoire Naturelle, Natural History Museum, Arizona Üniversitesi, California Üniversitesi üzere kurumların sürece katkısı büyük. Aşıklı Höyük, pek bilinmeyen bir medeniyeti keşfetmeye davet ediyor bizi. hem de tarih yazımına şahit olmaya…


AŞIKLI HALKININ BUGÜNE İLETİSİ

Aşıklı’da günlük hayatın satır başları şöyleki: Güneş’in doğuşu ve batışı ile belirlenen bir gün… Ölçeği düşük de olsa tahıllar, baklagiller üzere bitki yetiştiriciliği, yemek pişirme-yağ çıkartma, yaban sığırı, geyikgiller, at, yaban koyunu/keçisi, porsuk, tilki, tavşan avı, Melendiz Çayı’ndan balık tutma, deri ve post sürece, hasır örme, yeni konut imali ya da tamirat, meyyit gömme uygulamaları, topluluğun bir ortaya gelerek beraberliklerini, komünal hayatı pekiştirme hedefli merasimler, ziyafetler düzenlemesi… 10 bin yıl geriye gidince karşılaştıklarımız, özetle Aşıklı Höyük’ün varlığı bugüne ne söyler sorusuna Mihriban Özbaşaran şu karşılığı veriyor: “Her topluluğun farklı hayat modelleri geliştirebileceği, kolektif ömür ve dayanışmanın kıymeti, kalabalık kümelerin önemli uyuşmazlıklar ve çatışma olmadan binlerce yıl yaşayabilecekleri, tarım ve hayvancılığın etrafa ziyan vermeden, tahribata niye olmadan, tabiatla etkileşim halinde yapılabileceği, tabiatın istikrarının değeri.”

SANATKARLARIN TECRÜBELERİ HAFRİYAT İZLERİ’NDE

Sanat ve arkeolojinin “diyaloğu”ndan doğan “Kazı İzleri” standı de Aşıklı Höyük’ün tarihî mirasına sanatın gücüyle dikkat çekmeyi amaçlıyor. Tarihi Hüsrev Kethuda Hamamı’nda düzenlenen stant, Türkiye’den ve dünyadan 13 sanatçıyı buluşturuyor. Stant, sanatkarların Aşıklı Höyük hafriyat alanındaki tecrübelerinin izlerini taşıyor. Fırat Arapoğlu ve Gary Sangster küratörlüğünde hazırlanan “Kazı İzleri”, sanatkarların Aşıklı Höyük’ü deneyimleyerek ürettiği işlerle yerleşimin bilinirliğine ve görünürlüğüne sanatın lisanıyla katkı sunuyor. Disiplinlerarası bir proje olan stantla yerleşim yerinin tarihini tablolar, heykeller ve dijital yaklaşımlarla yeninden okumak mümkün. Stant 25 Şubat’a kadar ziyaret edilebilir.
 
Üst