Tarih ve edebiyatın sempatik özneleri: İlah kedilerden merhum pisiye

  • Konuyu başlatan admin
  • Başlangıç tarihi
A

admin

Guest
Görkem Konutçu | [email protected]

İnsanoğlunun hayvanlarla münasebetinin bir vakit içinder sırf maddi çıkara dayandığı, evcilleştirmenin de bu türlü başladığı söylenebilir. Bugün ise kedi, köpek üzere evcil hayvanlarla bağımız bilhassa de kent hayatında bu biçimde bir çıkar bağlantısının fazlaca uzağında. Tek isteğimiz onlar için inançlı bir yuva ve karınlarını doyurabilecekleri yiyecekler temin edip sevgi verdikten daha sonra biraz da sevgi görmek. Lakin kedilerle ilgimizin bu biçimde yürümediği malum. Onlardan tek beklentimiz kendileri için temin ettiğimiz yiyeceklerle karınlarını doyurup lütfettiklerinde de biraz sevebilmemize müsaade vermeleri! bir daha de yaramazlıkları, mırlamaları, gurlamaları, bizi güldüren oyunları, kendilerini sevdirmek istediklerindeki tutumları, kibirleri ve masumiyetleriyle konutlarımızın baş köşesindeler. Evcil kedilerin birinci vakit içinderda 9 bin yıl evvel Yakın Doğu ve Mısır’da ortaya çıktığı düşünülüyor. Bu kedilerin cetlerinin Avrupa yabanî kedisi ya da Afrika yırtıcı kedisi olma ihtimali yüksek. Daha düşük ihtimalli bir öbür görüş ise orman kedisinin, evcil kedilerin atası olduğu istikametinde. Evcil kedilerin Avrupa’ya yayılışının Roma Dönemi’nde olduğu biliniyor. Araştırmacılar, Vikinglerin de kedileri, deniz ticaret yolları üzerinden daha uzak noktalara taşıdığını söylüyor.

Nasıl evcilleştiler?

Kedi ve insan, kuvvetle olası tarıma geçişe bağlı olarak yakınlaştı. Avcılık ve toplayıcılığın akabinde kendi yiyeceklerini kendileri üretmeye başlayan cetlerimiz, hasat ettikleri tahıllar yardımıyla fare üzere kemirgenler için bulunmaz bir ziyafet sunmaya başlamıştı. İnsanoğlunun yetiştirdiği ziraî eserlere ortak olan kemirgenler, beşerler tarafınca bir ortaya toplanmış yiyeceklere zahmetsizce ulaşabiliyordu. Lakin onların bu zahmetsiz beslenmesi, onları avlayarak beslenen öteki hayvanlar için de ziyafet demekti. Farelerin, insanların yaşadığı bölgelerde ağırlaşmasını fırsat bilen kediler de bu biçimdece beşere yaklaşmış olmalı. İnsanoğlunun da kârlı çıktığı bu bağlantı, birinci evcilleştirilen hayvan olan köpeklerin bilakis insanın eforundan bağımsız, kedilerin dileğiyle ortaya çıkmışa benziyor. Bu başlangıç, günümüzdeki kedi-insan alakasına de sirayet etmiş üzere görünüyor. Bugün de konutlarımızda bile bizlerden bağımsız, başlarına buyruk biçimde, güya biz onları değil de onlar bizi sahiplenmiş üzere yaşamaya devam ediyorlar.


Tanrıça Bastet

Kedilerin, kendi konutumuzda bizi konuk pozisyonuna düşüren kudreti, tahminen de Antik Mısırlıların bu hayvanlara fazla yüz verip onları tanrılaştırmasından ileri geliyordur. Hâlâ o günlerin anıları ve hasretiyle yaşıyor olabilirler! Mısır mitolojisinde Güneş yaradanı Ra’nın kızı olan tanrıça Bastet, kedi formunda çıkar karşımıza. M.Ö. 2800’lerde Bastet dişi bir aslan görünümündeyken (neticede o da bir kedidir) M.Ö. 900’lü senelerdan daha sonra evcil kediye dönüşmüş. Antik Mısır’da kedilerin hem esirgeyici ve sadık birebir vakitte saldırgan ve bağımsız olabilmeleri, “tanrısal” bir özellik olarak görülmüş. Mısır’da hayli sayıda mumyalanmış kedi de bulunuyor. Lakin bu “sevgi”nin öbür bir tezahürü daha var. Eski Mısırlıların, ölüleriyle bir arada gömmek için özel olarak yavru kedi yetiştirip kurban ettikleri de biliniyor. Antik Yunan’da, Mısır’daki üzere özel bir pozisyonu yok kedilerin. Sadece Artemis’in, kimi vakit kediye dönüştüğünü görürüz.

“Gazi kedi”ye ağıt

Kedilerin tarihi kadar edebiyatı da renklidir. Bugün kentlerimizin ayrılmaz bir modülü olan ve tarihte de İstanbul sokaklarında gezen Batılı seyyahları şaşırtan kedilere, Klasik Türk Edebiyatı’ndan Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne, çağdaş şiirden hikayelere kadar bir epeyce alanda farklı biçimlerde rastlarız. Örneğin 16. yüzyılda bir kedi, divan şiirinde ölenlerin akabinde yazılan “mersiye” çeşidindeki şiirin konusu bile olmuştur. Meâlî mahlaslı şair, “Mersiye-i Gürbe” yani “kedi mersiyesi” olarak isimlendirilen, bir görüşe nazaran ise “hiciv” olan bu şiirde fizikî özelliklerini, cesurluğunu, avcılığını mizahî bir biçimde, abartılı bir lisanla övdüğü kedisinin “dindarlığı”ndan bile kelam eder. Meâlî’ye göre kedisi, “nice kafir fare öldürmüş bir gazi”dir, her sabah kalkıp elini yüzünü yıkayacak kadar paktır. “Çıkdun elden n’edelüm ansızun eyvâh pisi” mısraı ile başlayan ve kedinin öve öve bitirilemeyen özelliklerinin sayıldığı şiirde her kıta, kedinin vefatından duyulan acıyı anlatan tıpkı mısra ile biter: “N’edelüm âh pisi n’eyleyelüm âh pisi.” 18. yüzyılda Ebubekir Kânî’nin kedinin ağzından yazdığı “Hirrename” ismiyle bilinen mektupta ise konuttan kaçan “Pamuk kızı Tekir” isimli kedi, sahibinden özür diler. Doğal bu metin, ast-üst münasebetinde itaate ait bir sembol olarak görülebilir.


Fikret’in Zerrişte’si

Edebiyatımızın en ünlü kedilerinden biri de elbet Tevfik Fikret’in Zerrişte’sidir. “’Yaz aşkına dair’ dediniz… İşte: Çocukken / Pek afacan bir kedi sevdim ki elimden / Bir lahza bırakmazdım; uyurken kucağımda…” diye başlayan şiirde Tevfik Fikret, bütün sevdiklerinde bu kedinin değişen ruh hallerini, hırçın simasını gördüğünü anlatır. Beşir Ayvazoğlu, Fikret’in nitekim Zerrişte isimli bir kedisinin olup olmadığının, kedileri sevip sevmediğinin ise farklı tanıklıklara göre kuşkulu olduğunu söyler. Nurullah Ataç ise şiirlerinde ağır olarak Farsça ve Arapça sözler kullanımıyla bilinen Fikret’in kediye Farsça “altın ip” manasına gelen Zerrişte ismini vermesiyle alay eder: “Kediye koyduğu ada da bakın: ‘Zerrişte’… Vilayetle ‘Pamuk, Mestan, Sarman, Zertop’ desin demiyorum, öbür isimler da olur. Lakin ‘Zerrişte’ nasıl olur? Bir deneyin: ‘Gel, pisi pisi, Zerrişte…’”

Kedi sevmek

Bin yıllar evvel karşılıklı bir maddi yarar ile başlayan kediinsan bağlantısı bugün insanın sevme-sevilme gereksiniminin bir kararı olarak devam ediyor üzere. Ahmet Haşim, “insandan kaçan muhabbetin ilticagâhı”nın kedi olabileceğini söyler. Kedi denildiğinde akla gelen birinci müelliflerden Bilge Karasu ise şöyleki der: “Kedi sevmek, kedinin kendisini seven (kendisinin de sevdiği) kişi karşısındaki umursamaz bağımsızlığını baştan kabul etmek demektir. (…) Kedi, verdiği azrak mutlulukların ne ölçüde şuurundadır, bilemem lakin, biz bu mutlulukların azraklığı ölçüsünde kölesi oluveririz onun.”
 
Üst