Sıvı tüketimi ve pittsburgh uyku kalite indeksi içindeki münasebet

[onurnisan]

İnsan biyolojik, ruhsal, toplumsal ve kültürel ihtiyaçları olan bir varlıktır. İnsanın fizikî ve ruhsal olarak sağlıklı bir birey olması, bu temel ihtiyaçların karşılanmasına bağlıdır. Karşılanması gereken temel insan ihtiyaçlarından biri olan “uyku” insan hayatında beslenme, nefes alma, boşaltım kadar değerli bir fizyolojik ihtiyaçtır. Bu niçinle uyku, bireyin ömür kalitesi ve düzgünlük durumunu etkileyen, sıhhatin kıymetli bir değişkeni olarak görülmektedir (1). Uyku; insanlarda gücün korunmasını, hudut sisteminin gelişim ve tamirini sağlayan doğal bir müddetç olup; uyarılmışlığı, otomatik fonksiyonları, davranışı, bilişsel fonksiyonları ve hücre içi sistemleri denetim eden hudut sistemi başta olmak üzere biyolojik yapının biroldukca bileşeni ile alakalıdır. (6) Uyku, kişinin inaktif olduğu ve etrafının farkında olmadığı, fizikî ve mental bir dinlenme durumudur (2). Süratli göz hareketi olmayan (NREM) ve süratli göz hareketi (REM) uykusu periyotlarından oluşan bir müddetçtir. İnsanlarda her bir NREMREM döngüsünün uzunluğu yaklaşık olarak 90 dakikadır ve her gece 4-6 defa yenidenlanmaktadır (3). Birçok yetişkin günde 7 ila 8 saat uykuya ihtiyaç duymaktadır (2). Ama uyku ihtiyacı; yaş, cinsiyet, fizikî aktivite, hastalık hikayesi, duygusal durum, hayat usulü alışkanlıkları üzere ferdî ve çevresel faktörlere bağlı olarak değişkenlik gösterebilmektedir (4, 5) Uyku-uyanıklık döngüsünün ortadan kalkması santral hudut sistemi fonksiyonlarını tesirler. Uzun vadeli uykusuzluğun; beden ısısı denetiminde, beslenme ve metabolizmada, bağışıklık sisteminde ve düzenleyici öbür sistemlerde bozulmaya yol açmaktadır. (6) Uykuyu etkileyen biroldukca faktör bulunmaktadır. Bunlar; cinsiyet, yaş, fizikî aktivite, ruhsal etmenler, ilaç kullanması ve beslenmedir. Su başta olmak üzere, içecekler ve besinlerin içeriğinde bulunan görünür/görünmez su, “sıvı” olarak tanımlanır. Bireyin günlük sıvı ihtiyacı, içtiği su ve içecekler ile yediği besinlerin ortasındaki su ve bedende oksidatif süreçlerde metabolizma sırasında oluşan su ile karşılanır. Bedende bulunan su ölçüsü yaş, cinsiyet, ve beden 2 kompozisyonuna (yağ ve kas dokusu miktarı) nazaran ferdi farklılıklar gösterir. Toplam beden su içeriği yaş ile bir arada hücre dışı (ekstraselüler) sıvı azalışına bağlı olarak azalmaktadır: (7) • Yeni doğanda (neonat) bedenin % 75’i • Yetişkinlerde bedenin % 60-70’ı • Yaşlılarda bedenin % 50-55’i sudur. Uyku mühleti ve kalitesi günlük yaşantıda büyük bir ehemmiyete sahiptir. Yetersiz uyku günlük yaşantı, iş performansı, konsantrasyon ve bunlar içindeki ilişkiyi olumsuz etkilemektedir. Ülkemizde sıvı tüketimi ve uyku kalitesi içindeki alakayı inceleyen daha fazla çalışmaya gereksinim duyulmaktadır. Bu çalışma sıvı tüketimi ve uyku kalitesi içindeki alakayı saptamak maksadıyla planlanmış ve yürütülmüştür. 3 2.GENEL BİLGİLER 2.1. Uyku 2.1.1. Uyku Tarifi İnsan fizikî, toplumsal, duygusal ve entellektüel ihtiyaçları olan bir bütündür. İnsanın fizikî ve ruhsal olarak sağlıklı bir birey olması, bu temel ihtiyaçlarının karşılanmasına bağlıdır. Bireyin bu temel ihtiyaçları karşılanmadığı vakit güzellik hali bozulur. Uyku insan hayatında temel ve vazgeçilmez etkinliklerden biri olup yeme, nefes alma, boşaltım kadar kıymetli bir fizyolojik ihtiyaçtır. Bu niçinle uyku bireyin ömür kalitesini ve güzellik durumunu etkileyen, sıhhatin kıymetli değişkeni olarak görülmektedir. (8) Uyku; organizmanın dinlenmesini sağlayan bir hareketsizlik hali olmasının yanında, tüm bedeni yaşama bir daha hazırlayan bir yenilenme devirleridir İnsanlarda gücün korunmasını, hudut sisteminin gelişim ve tamirini sağlayan doğal bir müddetç olup; uyarılmışlığı, otomatik fonksiyonları, davranışı, bilişsel fonksiyonları ve hücre içi sistemleri denetim eden hudut sistemi başta olmak üzere biyolojik yapının birfazlaca bileşeni ile bağlıdır. (9) 2.1.2.Uykunun fizyolojisi Uykunun başlatılması ve sürdürülmesinde kortikal ve subkortikal biroldukca beyin bölgesi rol alır. Lakin evvela ön hipotalamustaki döngüsel girdiler ve endojen kimyasal ihtarlar ile hipotalamusta ventrolateral preoptik çekirdeğin (VLPO) uykuyu başlatmış olduğu kabul edilir. Uyanıklığı lateral hipotalamustan gelen oreksinerjik, beyinsapından gelen kolinerjik, noradrenerjik, serotonerjik aktivasyonun artması ve art hipotalamustan gelen histaminerjik ikazlar sağlamaktadır. Bunların azalması da uykuyu başlatmaktadır. REM uyku periyodu sırasında serotonin ve norepinefrin salınması en az düzeydedir, bu vakitte tek başına asetilkolin baskındır. NREM uyku periyodu sırasında ise tüm nöroregülatörler düşük seviyede salınmaktadır (10,11). Beyin sapından gelen eksitatör ihtarların niye olduğu kortikal aktivasyonun ise uyanıklığı sağladığı kabul edilir. Beyin sapından gelen bu ihtarların ana kaynağı retiküler aktive edici sistem (RAS)’dir. RAS; talamus, ön beynin orta kısmı, hipotalamus, tegmentum, rafe çekirdeği, locus seruleus üzere uykuda rolü olan anatomik bölgeleri birbirine bağlar ve bileşenleri uykunun oluşturulmasında, sürdürülmesinde ve uyku-uyanıklık durumlarının oluşturulmasında kritik ehemmiyete sahiptir. RAS’dan talamusa ve talamustan talamokortikal yolla kortekse iletilen bu ikazların uyanıklığı devam ettirdiği lakin RAS’ın tahrip edildiği deher neysel çalışmalarda geri dönüşlü bir uyanıklık kaybının olabildiği gözlenmiştir. Bu niçinle uyanıklığı sağ- layan öteki ek 4 sistemlerin de varlığı kabul edilir. Bu kapsamda kolinerjik bazal ön beyin çekirdeklerinin ve RAS’ın rostralinde yer alan histaminerjik nöronların uyanıklığın oluşmasına katkıda bulunduğu bildirilmektedir (12,13) 2.1.3.Uykunun Evreleri Uyku, iki ana kısım ve beş evreden oluşmaktadır. Uyku siklusunda, NonRapid Eye Movement(NREM) ve Rapid Eye Movement(REM) olmak üzere iki ana kısım vardır. 2.1.3.1.Hızlı Göz Hareketlerinin Olmadığı Uyku (NREM) NREM uykusu süratli göz hareketlerinin olmadığı; ruhsal ve fizikî aktivitenin azaldığı genel uyku kavramına girer. Uykunun birinci saatlerinde görülür ve derin, dinlendirici tipteki uykudur. NREM görsel olarak bedellendirilen EEG traselerinde 4 uyku basamağına daha ayrılır (14). Evre I: Tam uyanıklık ve uyku içinde geçiş evresidir. Uykunun birinci evresidir ve uyku yavaşça seviyededir. Kişi gürültü, dokunma ve öteki duyumsal uyaranlarla uyandırılabilir. Kalp atımı, ısı, teneffüs ve metabolizma yavaşlamaya 18 başlar. Olağan bir uyku sırasında evre 1, yarım dakika ile 7 dakika içinde sürer. Uyku döneminin %4-5’inde meydana gelir (15). Evre II: Kişiyi rahatsız eden bir durum yoksa, çabucak II. evreye geçilir. I.Evreye bakılırsa daha derindir. Birey uykuya geçmiştir. Kalp ve teneffüs sayısı yavaş yavaş azalır. Vücut ısısı düşer. Kas tonüsü azalmaya devam eder. Bu evre 10-20 dakika sürer ve tüm uykunun %40-50’sini kapsar (16). Evre III: II. evreden daha derindir. Uyuyan bireyi uyandırmak için daha kuvvetli uyaran gerekir. Parasempatik hudut sitemin tesirine bağlı olarak teneffüs tertipli, kalp atışları yavaş, kaslar gevşek ve beden sıcaklığı düşüktür. Protein sentezi artar. Bu evre 15-30 dakika sürer ve tüm uykunun %10’unu kapsar. 5 Evre IV: Bedenin fizikî olarak dinlendiği ve fizyolojik olayların geliştiği derin uyku evresidir. Kalp atımı, teneffüs sayısı ve beden ısısı azalmış, kaslar gevşemiş, metabolizma yavaşlamıştır. Bu evrede horlama, uykuda anlamsız konuşma, uyurgezerlik ve enürezis üzere durumlar görülebilir. Somatotropin ve büyüme hormonu salgılanır. bir daha bu evre sırasında uyandırılma eşiği yüksektir. IV. evre 15-30 dakika sürer ve tüm uykunun %10’unu kapsar. 2.1.3.2.Hızlı Göz Hareketlerinin Olduğu Uyku (REM) REM uykusunda, elektrookulografi (EOG) kayıtlarında süratli göz hareketleri görülür. Kalp atımı, teneffüs, kan basıncı ve bazal metabolizma artar, baş-boyun, kas-iskelet tonüsü ve derin tendon refleksi baskılanır, gastrik sekresyon artar. Uykunun başlangıcından yaklaşık 90 dakika daha sonra, NREM devrinden REM devrine geçilir. Gece mühletince, her 90-100 dakikada bir REM dönemi görülür. Birinci REM dönemi 10 dakikadan kısadır, çabucak sonrasındakiler 15-40 dakika sürer. Uykunun birinci yarısında NREM uykusu, ikinci yarısında REM uykusu daha ağırdır. Sabaha hakikat REM uykusunun mühleti 60 dakika kadar olabilir. Hayaller bütün uyku periyodlarında görülmekle bir arada %80 oranında bu evrede görülür. Bu evre tüm kainatın %20-25’ni kapsar. (16) 2.1.4.Uykunun İşlevleri Uykunun temel işlevi bedenin kendini yenilemesini ve gelecek güne hazırlanmasını sağlamaktır. Uyku evrelerinden birinci evre olan Non-REM III. ve IV. evrelerinde fizikî dinlenme gerçekleşir ve bu durum beden sıhhatiyle yakından ilgilidir. bu vakitte Growth Hormon (GH) salgısında artış başlar, bu artışla birlikte protein sentezi de artar. Lakin metabolizmada, kardiyovasküler sistem ve teneffüs sistemindeki fizyolojik aktivitelerde yavaşlama görülür. Oluşan bu değişimler niçiniyle bu periyoda anabolik devir denir. Tüm bu değişiklikler bedenin dinlenmesi ve hücre yenilenmesine yardım eder. REM periyodunda ise ruhsal dinlenme gerçekleşir. 6 Bir gecelik REM uykusu toplam 1.5-2 saattir. REM uykusunda bir kişiyi uyandırmak Non-REM göre daha zordur. bu vakitte göz hareketleri başlar, teneffüs ve göz kasları haricindeki iskelet kaslarında tonus kaybı (atoni) görülür. Otonom hudut sisteminin aktive olması niçiniyle kalp suratı, teneffüs sayısı, kan basıncı artar ve düzensizleşir. Hayaller en çok REM periyodunda görülür ve kişi uyandırıldığında hayalini hatırlar. bu vakitte beyin metabolizması %20 oranında artma gösterebilir (17). Bu bilgilerden yola çıkarılarak; Non-REM uykusu fizikî, REM uykusu ruhsal dinlenmenin gerçekleşmesini sağlamaktadır, kişi kâfi REM uykusu uyumazsa, gün ortasında gergin ve dertli olur. 2.1.5.Uykuyu Etkileyen Faktörler 1) Cinsiyet: Yavaş dalga uykusu ve uyku aktifliği erkeklerde bayanlara bakılırsa daha fazla azalma gösterir. Lakin bayanlar erkeklerden daha fazla uyumalarına karşın daha fazla uyku sorunu yaşamaktadırlar. 2) Yaş: Yasın artması ile birlikte uykunun derinliği ve mühleti etkilenir. Yaslılarda 1. ve 2.dönem uykunun oranı artar. 3.dönem birebir kalırken 4.dönem uyku %15-30 ortası yaşla birlikte azalır. 3) Fizikî aktiflik: Bireyin yorulmasına ve daha kolay uykuya dalmasına yol açar. Çok yorgunluk durumlarında REM uykusunun birinci evresi kısalırken dinlendikçe REM evreleri uzamaya baslar. Çocuklarda fizikî aktiflik beden sıcaklığını arttırır, bu biçimdece büyüme hormonunun daha fazla salınım gösterdiği NonREM 3 ve 4 evreleri uzar. Yetişkinlerde bu durum azamî protein sentezi ve beden hücrelerinin tamiri ile sonuçlanmaktadır (18). 7 4) İlaç kullanması: Uyku kalitesini bozabilmektedir. Sedatifler, hipnotikler, antidepresan ve amfetaminler REM uykusunu tesirler. Sedatif kullanan bireylerde, is gücü kaybı ve uyuşukluk hissi görülür. Hipnotikler uyku evrelerinin uzamasına ve ilacın kesilmesinden daha sonra uykusuzluğa yol açabilir. Diüretikler, digoksin ve beta blokerler bireyin sık sık uyanmasına niye olabilir. Kronik böbrek yetmezliği olan hastalarda sistemli olarak kullanılan ilaçların (beta-blokerler, steroidler, kalsineurin inhibitörleri) uykuyu engelledikleri bilinmektedir (17). 5) Ruhsal etkenler: Keder, anksiyete, depresyon üzere emosyonel sıkıntılar uyku sistemini bozmaktadır. Depresyondaki bireylerin özelliklerinden biri sabah hayli erken saatte uyanmaları ve tekrar uyuyamamalarıdır (19). 6) Beslenme: Muhakkak besin ve içeceklerin alımının uykuyu etkilediği bilinmektedir. Kafein, uyarıcı bir husustur ve kafein içeren içeceklerin (kahve, çay, kola) alınması uyumayı zorlaştırır. Yatmadan evvel alınan az ölçüde alkol sedatif tesir göstererek uykuya geçişi kolaylaştırırken, fazla ölçüde alkol REM uykusunu bozarak uyku mühletini azaltmakta ve derin uykuyu azaltmaktadır. 2.1.6.Uyku Kalitesi Uyku kalitesi, bireyin uyandıktan daha sonra kendini zinde, formda ve yeni güne hazır hissetmesidir. Uyku kalitesi; uyku latensi (uykuya dalma süresi), uyku müddeti ve bir gecedeki uyanma sayısı üzere uykunun niceliksel taraflarını içerdiği üzere; uykunun derinliği, dinlendiriciliği üzere öznel taraflarını de içermektedir. Yetişkinlerin %30- 40’ında uyku ile ilgili bozukluklar; %15-35’inde ise uyku kalitesini ilgilendiren bozuklukların görüldüğü bildirilmektedir (20). Uyku kalitesi niteliksel ve niceliksel olarak makûs olduğunda dikkat/bellek bozuklukları, emosyonel değişkenlik, hatta 8 var isenı ve sanrılar görülebilmekte; olağan çalışma randımanı azalmakta; kronobiyolojik değişmelerle birlikte bu belirtilerin şiddeti daha da artabilmektedir (21). 2.2. İçecekler 2.2.1. Süt ve süt eserleri Süt sle slgsls ülkelersn önde gelen kurum ve kuruluşları süt sle slgsls kends tanımlamalarını yapmışlardır. Örneğsn Türk Standartları Enststüsü (TSE) sütü; “snek, koyun, keçs ve mandaların göğüs bezlersnden salgılanan, kendsne has tat, koku ve kıvamda olan, sçsne diğer hususlar karıştırılmamış, sçsnden herhangs bsr maddess alınmamış, beyaz ya da krem renkls bsr sıvı” olarak tanımlamaktadır (22). Türk Besin Kodekss sse sütü; “çsğ süt, bsr yahut daha fazla snek, keçs, koyun yahut mandanın sağılmasıyla elde edslen, 40°C’nsn üzersne ısıtılmamış yahut muadil etksye sahsp herhangs bsr sşlem görmemsş kolostrum haricindeks göğüs bezs salgısı” olarak tanımlamıştır (23). Süt teknolojsssnde sse genel olarak sütün tarifi; “hayvanın memessnden muntazam aralıklarla ve tam olarak sağılan, daha sonra soğutulan, sçersssnden herhangs bsr bsleşens alınmayan yahut sçersssne herhangs bsr unsur slave edslmeyen, sşlenmek üzere süt fabrskalarına kabul edslen ve öncesinden herhangs bsr sşlem uygulanmamış ürün” şeklsnde yapılmıştır (24). Çsğ sütler tıp ve özellsklers bakımından bsrbsrsnden farklılık göstermekle bsrlskte her memels canlının salgıladığı süt kends yavrusu sçsn en uygun bessndsr (25). Yapılan çalışmalar göstermsştsr ks; “yavrunun kends kendsns besleyecek ya da ek bessne başlaması gereken periyoda kadar onun gerekssnsm duyduğu enerjs, vstamsn ve msneral shtsyacını karşılayabslecek yegane bessn ysne süttür” (26). Farklı cinsten yavruların annelersnden alınan süt örneklers de sncelendsğsnde sütün sçersssndeks bsleşenlersn bsrbsrs sle farklılık gösterdsğs ve süt salgısının yavrunun shtsyacına bakılırsa en uygun şekslde düzenlenmekte olduğu görülmüştür (26). 9 Çeşstls Hayvan Sütlersnsn Bsleşsmlers (100 gr.) (27) “Özellskle çocukluk, gebelsk-emzsklslsk ve yaşlılık dönemlersnde kemsk sıhhati sçsn önemls bsr bessn kaynağı olan süt, büyüme gelsşmede, bağışıklık ssstemsnsn 9 güçlenmessnde, kan basıncının düzenlenmess ve birtakım kanserlersn gelsşsmsnsn azaltılmasında koruyucudur” (28). “Tüketslen bessnler sçersssnde yalnızca süt bsr canlının bütün shtsyaçlarını tek başına karşılayabslmektedsr” denslmektedsr (29). Sütün yapısı ve sçersssndeks elementler, “sütün sağıldığı hayvanın çeşsdsne göre farklılık gösterebslsr ve süt sçerdsğs amsnoasstler lspsd, vstamsn ve msnerallerle bsrlskte bağışıklık ssstemsns güçlendsren smmunglobulsnlers, büyüme faktörlersns, enzsmlers ve kimi bsyoaktsf peptstlers de sçsnde barındırır” (30). İşte tüm bu bsleşenler sütün bessn öğelers bakımından da zengsn bsr hale getsrmektedsr (31). Tüm süt çeşstlersnsn temel karbonhsdratı laktozdur (32). Süt şekers olarak da bslsnen laktoz, doğal sütte bulunur, glskoz ve galaktozun bsrleşmessnden meydana gelmsş bsr dssakkarsttsr (32). Laktozun sütteks msktarı sütün çeşsdsne nazaran %4.4 sle %5.2 içinde değsşmektedsr (ortalama %4.7). “Laktoz enerjs kaynağı olduğu kadar yapısında bulunan galaktoz da beysn dokusundaks glskolspstlersn kaynağını da teşksl etmekte” ve bslhassa yaşlı bsreylerde bu özellsğs ehemmiyet kazanmaktadır (33 Süt lspsdlers; sütün kloroform, benzsn ve eter gsbs hususlarda çözünen ve çoğunluğu trsglssersdlerden oluşan bsleşensdsr (34). Lspsdlersn “ süt yağı” olarak bslsnen ana bsleşens sse trsglssersdlerdsr ve lspsdlersn %97-98’sns oluşturmaktadır. Fszsksel özellsklers niçinsyle süt yağı, süt ürünlersnsn yapısını olumlu tarafta etksler ve 10 bsleşsmsnde yer alan esanssyel yağ asstlers, orta zsncsrls yağ asstlers, vstamsnler, ssndsrsmsnsn kolay olması ve sağladığı enerjs niçinsyle beslenme fszyolojsss açısından önemlsdsr (33,34). Güzel bsr tada sahsp olması sçsn süt sçersssndeks yağ msktarı önemlsdsr (35). “Süt yağı sçersssndeks esanssyel yağ asstlers ve ssndsrslme yeteneğsnsn yüksek olması, yağda çözünmüş vstamsnlers sçermess ve beden sıcaklığında çözünmüş olması niçinsyle gelsşmsş ülkelerde tüketsmsne öncelsk verslmektedsr”. Süt yağı; “sütün görünüm, tat, lezzet ve dayanıklılığını etkslemessnsn yanı sıra; elzem yağ asstlers, yağda ersyen vstamsnler ve enerjs sçsn kaynak da oluşturmaktadır”. Süt; “trsglsserstler (%97–98), fosfolspstler (%0.2–1.0), hür steroller (%0.22-0.41, kolesterol, mumlar vb.), hür yağ asstlers, yağda ersyen vstamsnler (A, D, E, K), 400’den çok farklı yağ assds ve yağ asst türevs sçermektedsr”. “Dsglsserst (lspsd frakssyonunun yaklaşık %2’ss), kolesterol (%0.5’ten az), fosfolspsdler (yaklaşık %1) ve toplam süt lspsdlersnsn %0.5’snden daha az sayılabslecek özgür yağ asstlersdsr” Sütte özgür yağ assds sevsyelersnsn artması süt ve süt ürünlersnde sstenmeyen lezzete (tadının bozulmasına) yol açabslsr ve hür uçucu kısa zsncsrls yağ asstlers olgunlaşmış peynsrlersn karaktersstsk lezzetlersne katkıda bulunabslsr (36). Yağ asstlersnsn sıhhate olan spessfsk etkslers de yaygın olarak araştırılmaktadır.