Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil: Aşı tersliği azalırsa kurtuluş yakın Harvard Sabri Ülker Metabolik Araştırma Merkezi Yöneticisi Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil:
Tam aşı olanlar ile olmayanlar içinde 50 kat fark var:
Aşı aykırılığı azalırsa kurtuluş yakın
Yeni varyant Omicron ile ilgili tartışmalar sürüyor. Kurtuluşumuz olacağını söyleyenler de var, aman dikkat diye uyaranlar da… Dün olay sayısı 65 bini geçmişti. Bir günde ölen kişi sayısı 185’di… Mart’ta pandemiden kurtulacağımızı söyleyen milletlerarası bilim insanları dahi var. Pekala yanlışsız mu? Harvard Üniversitesi’nden Profesör Gökhan Hotamışlıgil’e sordum.
- Omicron ile ilgili çeşitli fikirler var, kimine bakılırsa bir felaketin başlangıcı kimine nazaran tünelin ucundaki ışık. Hangisi?
Bunun karşılığını kimse bilmiyor. O denli bir var iseyım kelam konusu, ben de inanmak istiyorum lakin bunu söylemek için hazır değilim. hiç bir uzman da bu sorunun karşılığını veremez.
- ‘Tünelin ucundaki ışık’ var iseyımının çıkış noktası neresi?
Bu kadar süratli yayılıyorsa ve tabiat olarak yavaşça seyirli ise, bu biçimde kısa müddette bütün dünyayı enfekte edeceği için, en azından bir alt bağışıklık büyük bir kesimde oluşacak. Olağan daha sonrasında Covid sıfırlanacak diye bir senaryo yok. Bizimle yaşayacak, biz de onun riskine katlanabilir, kabul edebilir hale gelebileceğiz. aslına bakarsan biliyorsunuz bu biçimde olduğu, yani kâfi sayıda ülkede denetim altına alındığı vakit, hastaneye yatışlar ve ölümlere bakarak, Dünya Sıhhat Örgütü ‘pandemi bitmiştir’ diyecek. Lakin “bu biçimde olacak” demek şu an fazlaca büyük bir kusur bence. Daha da kıymetlisi nasıl olsa senaryo bu deyip, Covid yokmuş üzere davranmak daha da riskli.
- Risk derken neyi/neleri kastediyorsunuz?
İki açıdan… Birincisi bu virüs daima bize bir sürpriz yapıp, karşımıza yeni tablolar çıkartıyor. Birtakım uzmanlar bu virüsün mutasyon olarak artık gidecek fazla bir yeri kalmadığını söylüyor. Bence bu da tez edilebilecek bir şey değil, zira Omicron’dan evvel de artık uygunca olgunlaştığı söyleniyordu. Lakin işte Omicron çıktı ve biliyorsunuz öbür bir aile ağacından geldi. Mevcut olgunlaşma süreci haricinde bir yan branştan çıkıp süratle baskın hale geçti. ötürüsıyla virüsün kendi ortasında daha fazla mutasyon yapma mümkünlüğü daima var. Bilhassa enfeksiyonun bu kadar yaygın olduğu bir ortamda ve mevcut sirkülasyonda var olan virüslerle de gereç değişimi yapabildiği göz önüne alındığında, Omicron’un ortasında de bu cins birtakım ögeler mevcut. ötürüsıyla virüsün evrimsel olarak daha nereye gideceği, gidemeyeceği konusunda kesin bir öngörüde bulunmak mümkün değil. Ayrıyeten pek konuşulmayan bir bahis, bu virüsün yalnızca insanları değil bir fazlaca hayvan çeşidini de enfekte ediyor olması. Yani süreç yalnızca insanlarda değil bir epey canlıda dolaşarak virüsün değişimine yol açabilir.
- Öngörüde bulunmak, “Bu virüsü grip üzere yaşayacağız” deme noktasına gelmek için neyi biliyor olmamız gerekiyor?
Orada iki öge var: Aşı konusunu dilek ettiğimiz üzere denetim edemiyoruz. Dünya çapında uygulanan aşı sayısı 10 milyar doza ulaştı. Muazzam bir sayı. Ve artık bu aşılarla ilgili her şeyi biliyoruz. Şu anda da dünya çapında günde 30 milyon civarı aşı yapılıyor. Grafikten de anlaşılacağı üzere aşılar olağan rejimlerini tamamladıkları vakit hastaneye yatma ve mevt oranlarında muazzam bir fark görülüyor. Bunun tartışılacak bir tarafı kalmadı. 50 kat fark var. Tam aşılı olanlarla, tam aşılı olmayanlar yahut aşısız olanlar içinde muazzam bir mevt ve hastaneye yatma farkı kelam konusu. Etrafımızdaki herkes bunu yaşıyor. Siz de yaşadınız, ben de yaşadım, çocuklarımız da yaşadı. Aşı olanlar sıradan bir grip üzere geçirebiliyorlar. Şayet yüksek gelir seviyesindeki ülkelerle düşük gelir seviyesindeki ülkeler içindeki aşı eşitsizliği giderilirse -ki fazlaca değerli teşebbüsler var giderilmesi doğrultusunda- bu biçimde en azından tam aşılı kesimde bu kabul edilebilir risk oranına ulaşabiliriz. Bu bir senaryo, şayet gerçekleştirilebilirse bu biçimde bildiğimiz mevsimsel gribin altına düşebilir risk oranları.
İkincisi; yüksek risk kümeleri için tedavi imkânlarının artması. Natürel ki risk hiç bir vakit sıfıra inemez, zira immün sisteminde bozukluğu olanlar, ileri yaş kümesinde olanlar var. çabucak hemen aşı için onay verilmemiş olan, ötürüsıyla aşılanmamış olan çocuk yaş kümesi beşerler var. Yani her vakit daha yüksek ve daha ölümcül hastalıkla karşı karşıya kalabilecek ve epey değerli sayıda insan olacak. Bunlar için de elimizdeki ilaçların sayısı ve çeşitliliği arttığında bu biçimde Covid ile ilgili özel yahut ağır bir hayat tedbiri dizisi almamıza gerek kalmayabilir. Bilimsel olmanın ötesinde toplumsal bir sorun haline gelebilir.
- Massachusetts Enfeksiyon Hastalıkları Yöneticisi Prof. Edward Ryan’ın kapalı görüşmedeki konuşması kamuoyuna sızdı… Şubat paklık ayı, Mart’ta olağan ömrümüze başlayacağız diyordu. Buraya kadar anladığım sizin görüşünüz bunun mümkün olmadığı yönünde…
İçimden geçen o ancak şu anda bunu söylemek için epeyce erken. Şu anda ABD’nin Omicron’un zirve noktasına ulaştığı düşünülüyor. Örneğin New York’ta değerli bir düşüş başladı. Öteki büyük eyaletlerde de tepe noktasından aşağı düşüşü görüyoruz, lakin bundan daha sonraki bir dalganın gelmeyeceğini garanti etmek mümkün değil. Lakin biraz evvel konuştuğumuz birkaç var iseyım gerçekleşirse yaza, hatta bahara rahat bir periyoda girebiliriz. Fakat unutmayalım; bu virüs sürprizlerle dolu, karşımıza ne çıkaracak bilmiyoruz.
- Bir sürü varyant var, bir evvel Delta’ydı, artık Omicron. örneğin Omicron ortaya çıkınca, Delta ölüyor mu?
Direk deltaya karşı harekata geçmiyor olağan fakat delta gidecek yer bulamadığı için sistemden yavaş yavaş ekarte oluyor. Bir yarış üzere yani. Müsabakayı kaybediyor ve kazanan giderek daha fazlaca çoğalıyor. ABD için konuşursam, burada yüzde 99’un üzerinde Omicron var artık. Hindistan’dan yeni bir veri geldi; yüzde 90’ın üzerinde Omicron. Zira Omicron varyantının yayılım suratı Delta’nın yayılımına müsaade vermiyor. İkincisi de aslına bakarsanız hastalığı geçirenler ve aşı olanlarda Delta’ya karşı aktiflik daha kuvvetli. ötürüsıyla hem iki varyant içinde epeyce çetin bir rekabet var, tıpkı vakitte birinin eldeki araçlara zafiyeti daha büyük. Lakin Delta büsbütün yok olmadı.
- Omicron’a karşı aşıların tesirli olmadığı da tartışıldı…
Olağan, bu yanlışsız değil.
- Yani sonuçta Koronavirüs bugün hangi varyantı çıkartırsa çıkartsın bize yapılan aşılar tesirli mi olacak?
Hayır, tabi ki bu biçimde bir şeyi kesin olarak söyleyemeyiz. Omicron aslında hayli öğretici bir varyant, zira daha evvelki enfeksiyondan doğan bağışıklıktan kaçabiliyor, bunu biliyoruz. yine enfekte edebiliyor. örneğin benim kızım iki kere enfekte oldu. ötürüsıyla mevcut, evvelki enfeksiyona bağlı bağışıklıktan kaçabiliyor. İki doz aşılı olanlarda da kaçabildiğini biliyoruz. Buradaki karşı hal, tam aşılı olanlarda hâlâ enfeksiyon olması üzerinden geliştiriliyor fakat bu yanlış bir yaklaşım. “Bu kadar değişmiş bir virüse hala yepyeni virüse karşı geliştirilmiş aşıları veriyoruz. Bu mantıklı bir şey değil, boşa yapılıyor bu aşılar” deniyor. Bu telaffuz hakikat değil. Yanlışsız olmamasının niçini size yolladığım grafikte gözüküyor. Natürel ki ideali ne enfeksiyon olsun, ne hastalık, ne hastaneye yatış ne de ölüm… Anca ana maksat bu değil.
Ana gaye insanların canını kurtarmak. Yani ağır hastalık, organ hasarı ve vefatın engellenmesi. Üç doz aşılılarda buraya karşı muazzam bir koruyuculuk var. Artık bunun da tartışılacak bir yeri kalmadı, bilgiler net. Aşılara karşı kuşkulu bakan kesim, “virüs değişiyor tıpkı daima aşı yapıyorsunuz, ne oluyor” diyor. Lakin savunma sistemi o denli çizgisel bir biçimde çalışmıyor. İmmün sistem fazlaca karmaşık, fazlaca akıllı, epey mükemmelleşmiş bir sistem. Her seferinde geliştirdiği silahlarda ufak tefek değişiklikler ve olgunlaşma meydana geliyor. ötürüsıyla iki öge bir ortada düşünüldüğünde bu mantık gerçek değil. aslına bakarsanız data, bize bunu net olarak gösteriyor. Ancak tabi enfeksiyonu büsbütün engelleyemiyor, beşerler bir daha enfekte olabiliyor. Ve bir daha yayabiliyor. Lakin bunun bile kıymetli ölçüde azalmayla olduğunu da belirtmek isterim.
- Lakin mevtin önüne geçiyor, ağır bakımın önüne geçiyor…
Evet bu fazlaca net. aslına bakarsan bizim aşıdan da, ilaçlardan da evvela istediğimiz budur. Mevzu ister Covid olsun, ister diğer bir enfeksiyon yahut hastalık.
- Anlaşılan bir süre daha bununla yaşayacağız. Nasıl davranmalıyız? ABD’de nasılsınız bilmiyorum, lakin biz İstanbul’da hiç bir şey yokmuş, hiç Koronavirüs yaşanmamış, kimse ölmemiş üzere davranmaya başladık. Her şey artık epey hür ve maskeden öte de şahsi bir tedbir yok üzere görünüyor. Toplumsal hayatta, sporda, toplu taşımada, seyahatte ne yapmalıyız? Ertelememiz gereken şeyler var mı? Nasıl yaşamamızı öneriyorsunuz?
Şu anda hiç bir şey yokmuş üzere yaşamamızın büyük riskleri olduğunu düşünüyorum. Diyelim ki aşılı, riski düşük kümeler için kabul edilebilir bir seviyeye geldik… Lakin örneğin ABD’de immün sisteminde sorun olan 10 milyon insan var. Yaşlı bir nüfus olduğu için 65-70 yaşın üzerinde fazlaca kıymetli bir kesim var. Biz genç nüfuslu bir ülke olduğumuz için hiç aşılanmamış hayli sayıda çocuk var. Salgının yayılma suratında kabul edilebilir bir noktaya gelene ve tedavilerin ağır hastalıkları, vefatları engellediği konusunda içimiz rahat edene kadar bu kümeleri müdafaamız gerekiyor. Bu epeyce kıymetli bir ulusal sorumluluk. ötürüsıyla yalnızca bu niçinle bile mesela maske kullanmasının kapalı alanlarda bir süre daha devam etmesi gerekiyor. Risk kümesindeki insanların kesin olarak kapalı ve toplu alanlardan uzak kalması gerekiyor. İnsanlardaki bezginliği anlıyorum. ötürüsıyla ortada bir tahlil üretmemiz lazım. Büyük risk altındaki kümeleri koruyarak kademeli bir biçimde olağan yaşama dönmemiz en mantıklı yol, lakin maskeleri atıp düğün dernek üzere yaşamak için erken. Bence bu çabucak hemen büyük ve kabul edilemez bir risk.
- Türkiye’de PCR zaruriliği kalktı biliyorsunuz. Karantina mühleti 14 günden 7 güne indi. Makul kararlar mı?
Bu bahiste bir epey görüş var. Gerçek olan PCR testleri ile süratli antijen testlerinin kullanım vaktinin seçimi. Örneğin kuşkulu bir temas daha sonrası PCR test uygun olabilir, hem vaktinde izolasyon ve mümkün olan durumda gerekli tedbirlerin alınabilmesi için, bilhassa risk kümelerinde. Fakat belirtisi olan bireylerde yahut izolasyonu bitirmek, işe geri dönüş kararlarına kılavuzluk edebilmesi için artık PCR testinin kullanması yanlışsız değil. Süratli antijen testleri bu durumlarda bence daha kıymetli ve pratik.
- Pekala meskende süratli testimi yaptım ve olumlu çıktım. daha sonrasındaki evrem ne olmalı, örneğin siz ne yapıyorsunuz?
Burada beş gün izolasydaha sonrasında beş gün de tüm ortamlarda maskeli bulunmayı istiyoruz. Kimi durumlarda beş gün izolasyon daha sonrası iki gün art geriye negatif test bulaş riskinin değersiz bir hale geldiği biçiminde yorumlanabiliyor.
- Bu hem de sorumlu yurttaş olmayı gerektiriyor, değil mi?
Evet şahsi sorumluluk gerektiriyor, bu durumda izolasyon ve geri dönüş kararlarını ve haberleşme ağını şahıslar kendileri yönetiyor.
- Aşı zıtlığı azalırsa aşağı üst ne vakit kurtuluruz?
Bu güç bir var iseyım, ancak gerçekleşirse epeyce yakın. Bizim aşılama kapasitesi devasa yükseklikte. Hatırlarsanız İpek Hanım size söylemiştim, “Türkiye’nin tedarik sorunu aşılırsa, günde 1 milyon doz aşı yapabilme kapasitesi var” diye. Ardından neredeyse günlük aşılama sayısı 1.3 milyonlara ulaştı. Ben o süratte gidebileceğimizi ümit ediyordum, fakat bu olmadı ve sayılar düştü. Hatta 30-40 binlere düştüğü günler bile oldu. Net olan durum herkes üç doz aşısını olursa Covid’den korkmamız için sebep kalmayacağı. Alışılmış, fazla üzerinde durmadık lakin bir de geliştirilmiş ve yolda olan ilaçların da alana girmesi kelam konusu. Maalesef şu anda tedarik ve dağıtım badiresi yaşıyor, lakin kısa müddette aşılacağını sanıyorum.
- niye bu ıstırap yaşanıyor?
Tedarik zinciri sorunları mevcut. Bir ilacın bu kadar kısa müddette geliştirilip hazır hale gelmesi hakikaten fevkalade bir şey, lakin yüksek ölçüde üretimi ve yaygın olarak dağıtılması kimi lojistik sorunlar içeriyor. Aşılabilirse mevcut ilaçlar da kıymetli bir ek garanti getirebilir. Lakin buna temkinli yaklaşmamız, dikkatle takip etmemiz ve virüsün bu ilaçlara karşı da direnç geliştirme mümkünlüğü olduğunu unutmamamız lazım. Doğal öbür ilaçlar da çıkacaktır. Son olarak, aşılarda gördüğümüz eşitsizlikler natürel ki ilaçlarda da mevcut, lakin ben bunun süratlice aşılabileceğine inanıyorum. Şu an bile birfazlaca lokal üreticiye gerekli müsaade ve ayrıntıların dağıtımı için büyük bir uğraş mevcut. Türkiye’nin aşı tedarik sorunu yok. Bizim için bir numaralı mahzur aşı tereddüdü yaşayan şahıslar yahut karşı olanların direnci. Değişik olan Anadolu’da yaşayan kesim aşıya karşı koymuyor. Konutlarına giden sıhhat çalışanlarına teşekkür ediyor, aşısını oluyor, olabildiği için mutlu oluyor. Sorun büyük yerleşim merkezlerinde daha ağır. Yani özetlersek aşı aksiliği azaldığı anda bulaş zincirini kırmış oluruz ve olağan hayatımıza fazlaca düşük bir riskle dönmüş oluruz.
Yeni buluş, büyük bir umut
- Biraz da yeni buluşunuzla ilgili konuşalım. Bir ismi var mı?
Evet, bulduğumuz yeni hormonun ismi Fabkin.
•
Sizi fazlaca heyecanlandırmış olmalı, bizi epeyce heyecanlandırdı çünkü…
Bizi de epeyce heyecanlandırdı. Birinci niye bilimsel; zira bu tabiat olarak fazlaca değişik ve daha öncesinden bilinmeyen bir hormon. Şimdiye kadar bilinen hormonlar tek bir molekül. Gidip, etkiyi göstereceği hücrenin içerisinde sinyalleşme için öteki bir kapı kullanıyor. Bu hormon ise kendi başına salgılandıktan daha sonra kendi başına faaliyet göstermiyor, iki tane daha proteini yanına çağırıyor, üç proteinden oluşan bir kompleks meydana getiriyor. İşte bu kompleksin ismi Fabkin. Bu hormonlar aracılığıyla hücrenin enerjiyi algılamak için kullandığı üniteyi hissetmesini sağlayacak bilgiyi organlar içinde dağıtıyor. Yani hem oluşumu yapı olarak farklı tıpkı vakitte sinyal iletmesi fazlaca özgün bir sisteme sahip. İkinci niye bu hormonun işlevi ve diyabet üstündeki çarpıcı tesiri. Bedende bir epeyce faaliyete tesiri olabilecek bir kapasiteye sahip. Fabkin, bizim bildiğimiz yalnızca bir durumda, bedende depolanan yağların yıkılmaya başladığı vakit salgılanıyor. Yağ hücresinin döngülerden geçerken bedenin ortasında bulunduğu güç durumunu başka organlara nasıl haber verdiği bilinmiyordu. Fabkin’in keşfiyle bunu bulmuş olma ihtimalimiz hayli heyecan verici.
- Kaç yıl emek verdiniz bu hormonu bulmak için?
10 yıl sürdü. Bundan 200-300 sene evvel biyolojide bir şeyi merak ediyorsanız cerrahi yapıyordunuz, o dokuyu, organı kesip atıyordunuz, hangi işlev bozulursa, “Demek bu işe yarıyormuş” diyordunuz, örneğin insülin bu türlü bulunmuş bir hormondur. Bugün bizim yaptığımız aslında misal bir sistem, neşterle değil lakin moleküler makaslarla sorumlu genleri kesip çıkarıp ne işe yaradığına bakabiliyoruz. Bu hormonu yapan moleküllerden birini farelerden çıkardığımız vakit orada tesadüfen beta hücrelerinin epeyce sağlıklı kaldığını gördük. Bunu görür görmez anladık ki bu hormon, beta hücrelerini baskılıyor ve durdurulduğunda da beta hücreleri canlılık faaliyet kapasitelerini koruyor. bu biçimde beta hücrelerine odaklandık. Diyabet, şişmanlık ve kardiyovasküler hastalıklar sırasında Fabkin hormonunun seviyesi epey yükseliyor. Bu yükseklik patolojik bir yükseklik ve pankreastaki beta hücrelerinin faaliyetini, hatta daha da uzun sürerse hayatta kalmasına mani oluyor. Biz bu hormonu durdurursak beta hücreleri dejenere olmuyorlar. Yıkıma karşı direnç gösteriyorlar. Bu da bize hem TİP 1, hem TİP 2 diyabette bunun epey kıymetli olduğunu söylüyor. Bunu test edebilmek için, bir daha bu çalışmada bir ilaç konsepti geliştirdik, bunu hayvanlarda denedik, fazlaca çarpıcı sonuçlar aldık.
- Siz bunları anlatınca ben de diyabet hastalığına tahlil bulmuşsunuz diye anlıyorum. Diyabet hastalığına son vereceği yazıldı aslına bakarsanız lakin siz niye “Ben o denli demedim” diyorsunuz.
Zira beşerde test etmeden bir bilim insanı bunu söyleyemez. Beşere inançlı bir biçimde verebilirsek bunu başaracağımız yolunda epeyce işaret var. Çok ağır olarak süren çalışmalar da var, lakin diyabetin sonu üzere bir yorum yapılamaz, ben de bunu hiç bir vakit söylemedim. bu biçimde bir telaffuzda bulunmak hakikat olmaz. İnsanlarda itimatla kullanılacak hale geldiğinde, gerekli testler yapılır, aktiflik derecesi bu çalışmalar daha sonrasında ispat edilir, bu biçimde tahminen faydalı bir şey yapabileceğimize ikna olabiliriz.
65 yaşından büyük yetişkinlerin aşı durumuyla ilgili olarak COVID-19 ilişkili hastaneye kaldırılma olayları. (Ekim-Aralık 2021)
Yaşa ve aşılamaya bağlı olarak şiddetli nükseden Covid hadiselerinin oranı. Covid hadiselerinin, aşılama durumu ve yaşa bağlı olarak ayrılmış bir biçimde vefatları ve ağır bakıma kaldırılma oranlarını gösteriyor. Haziran 2021 ile Ocak 2022 içindeki veriler…
