Hitit kabartmalı vazo sanatından günümüze yansımalar

  • Konuyu başlatan admin
  • Başlangıç tarihi
A

admin

Guest
Prof. Dr. İbrahim Tunç Sipahi | [email protected]
Ankara Üniversitesi Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Kolu


Günümüzden yaklaşık 3670 yıl evvel (M.Ö. 1650-1180) Anadolu uygarlık zincirinin bir halkasını oluşturan Hititler, merkezi bir devlet idaresi kurarak, Anadolu’daki iç bölgeleri konfederatif bir yapı ortasında birleştirmiş; vakti için hakkaniyetli bir idare, yasa sistemi ve ortak lisan Hititçe ile ülkeyi yönetmişlerdir. Gerektiğinde denetimi sağlamak için askeri güç kullanmış, siyasi mutabakatlar yapmışlardır. Etraflarındaki kuvvetli devletlerle siyasi, kültürel ve ekonomik münasebetler tesis edebilme muvaffakiyetini göstererek askeri bağlantılarını Kadeş üzere mutabakatlarla sonuçlandırmışlardır. Hititler, bu tıp tesirli yönetimsel özelliklerinin yanında kuvvetli bir sanat anlayışına da sahipti. Hititlerin sahip çıktığı kültürün kökenleri M.Ö. 3000-2000 yılları içinde Orta Anadolu’da yaşayan Hattilere kadar uzanır.


Karum Çağı’nın zenginliği

M.Ö. 1950-1730 senelerında bugünkü Kayseri hudutları ortasında kalan Kaniş (Kültepe) Krallığı ile Asur Kent Devleti içinde memleketler arası bir ticari iş birliği tesis edilmiştir. Asur Ticaret Kolonileri Çağı olarak tanımlanan bu vakitte, Anadolu’nun biroldukca kentinde “karum” ismi verilen ticaret merkezleri kurulmuştur. Karum Çağı olarak da isimlendirilen bu devrin Anadolu’sunda kurulan ticari sistem, siyasi yapı, kentler içindeki geniş yol ağı, denetim sistemleri, saraylardaki yönetimsel şema (özellikle Kültepe/Kaniş sarayında), çeşitli ekonomik ve toplumsal sınıfların yanı sıra birfazlaca oluşum, daha sonraki Hitit merkezi devlet yapısının temelini oluşturmuştur. Hatti’nin güçlü sanat anlayışı Karum Çağı’na intikal etmiş; Karum Çağı’nın kültürel zenginliği ve ulaşılan refah düzeyi de Anadolu Hitit sanatının alt yapısının kurulmasına vesile olmuştur. M.Ö. 1650 itibariyle Hitit sarayı, bu kültürel yapıya sahip çıkarak devraldığı sanatı resmileştirmiş ve daha fonksiyonel hale getirmiştir.


Üç vazo

Hitit Krallığının birinci safhası olan Eski Hitit’in erken evresinde kabartmalı vazo sanatı ortaya çıkmıştır. Karum Çağı’nın tüm öncül öğelerinin kavramsal olarak görüldüğü, sağlam durumdaki üç vazodan İnandık vazosu, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde; Hüseyindede A ve Hüseyindede B vazoları ise Çorum Müzesi’nde sergilenmektedir. İnandık vazosu, Prof. Dr. Tahsin Özgüç tarafınca, öbür ikisi Hüseyindede hafriyatını gerçekleştiren Prof. Dr. İbrahim Tunç Sipahi ile Prof. Dr. Tayfun Yıldırım tarafınca bilim dünyasına sunulmuştur. Ayrıyeten Hitit yerleşimlerindeki hafriyatlarda ve sürdürülen araştırmalarda, Hitit kabartmalı kült vazolarına ilişkin fazlaca sayıda irili ufaklı kesim bulunmuştur. Bunların çoğunluğunda birebir temel mevzunun işlendiği anlaşılmaktadır.


Bu çeşit vazoların ağız kenarlarında vazonun içine bakar durumda dört boğa başı yer alır. Ağız kenarının içine gömülü boru, bu boğa başlarına bağlıdır. Saklı borunun bağlı olduğu ağzın kenarındaki küçük tekneye bir sıvı döküldüğü vakit, sıvı borudan dolaşarak boğaların ağızlarından yahut burun deliklerinden vazonun içine akar. Anadolu Hitit ikonografisinde boğa gökyüzünü temsil etmektedir; aslında boğanın ağzından akan su göğün rahmeti olan yağmurdur.


Tasvir edilen sahneler

Vazoların gövdelerinde yer alan tasvir bantlarında/frizlerinde periyodun biroldukca özelliği yansıtılmıştır. Frizlerde bilhassa Hitit erkek ve bayan fizyonomisi, giysi şekilleri, kullanılan çanak çömlekler, devrin dini bir binasının tasviri, masa, tabure ve sandalye üzere mobilyalar, lir, çalpara (zil), saz üzere müzik aletleri ve Hitit ikonografisinin en önemli hayvan tipleri betimlenmiştir. Ayrıyeten kutsal bir düğün merasimi kapsamında müzik ve dans, ziyafet, yemek hazırlığı, kağnı gibisi otomobil ile eşya (belki çeyiz) taşınması, gelinin süslenmesi, oynaması, erkeğin güç gösterisi ve kurban sahnesi canlandırılmıştır. Bilhassa el ele halay gibisi bir dans icra eden, kimi vakit parmaklarını havada şıklatarak oynayan bayan tipleri günümüzdekilerden farksızdır.


Tüm süreçler bir ortada

Anadolu Hitit sanatının en değerli özelliklerinden biri, dini ve toplumsal hayattan bir hususun farklı ortamlar ve farklı süreçlerdeki tüm etaplarının bir ortada, bir devinim ortasında sergilenmesi ve öyküleştirilerek anlatılmasıdır. Bilhassa İnandık vazosunu bu doğrultuda değerlendirirsek; en alttaki tasvir frizinden başlayan bir bahsin akıcı bir biçimde devam ederek dördüncü yahut en üst frizde sonladığını görürüz. Hititlerin tasvir sanatına yansıttığı gaye mevzu, klasik bir kutsal evlilik merasimidir. Mezopotamya’da M.Ö. III. bin yıldan itibaren yazılı dokümanlarda ve tasvir sanatında kutsal evlilik konusu kıymet kazanmıştır. Hitit ikonografisindeki kült anlayışı ve kült ögeleri, yazılı dokümanlardan ve öbür tasvirli yapıtlardan bilinmektedir. Hitit mitolojisinde gökyüzü erkek, toprak ise bayandır. Gökyüzü, boğa ile temsil edilen İlah Teşup; toprak ve yer ile temsil edilen ise Tanrıça Hepat’tır. Hıdırellez, Nevruz, Bahar Bayramı ve yeni yıl kutlaması üzere kavramların geçmişteki karşılığı, yerin ve göğün birleşmesi yani bir daha canlanan tabiatın kutsanmasıdır. Yeni tarım yılı başındaki bu birleşme, hayatın değerini ve devamlılığını sembolize eder. Günümüzde de olduğu üzere göğün ve yerin rahmetinin devamlılığı geçmişte de insan hayatı için hayli kıymetlidir. Kurak geçen günlerin sona ermesi yahut yenidenlanmaması için Hititlerde su ve yağmurla bağlı merasimlerin sistemli olarak yapıldığını çivi yazılı metinlerden öğreniyoruz. Vazolar da bu çeşit merasimlerle alakalıdır. Kelam konusu üç Hitit kabartmalı kült vazosunun merasimlerde bir ortada yer aldıklarını, vazolardaki bahislerin birbirinin devamı olduğunu ve bu devamlılığın son vazodaki son maksat bahis ile sonlandığını düşünüyoruz: birinci vakit içinderda, Hüseyindede A vazosunun en üst frizi müzik eşliğinde parmaklarını şıklatarak dans eden bir bayanla sona erer. İkinci olarak, Hüseyindede B vazosunun mevcut tek frizindeki ana bahis, bir boğanın sırtında akrobatik bir hareketle göğe bakar durumda duran bir Hitit erkek tasviridir. Bu sahne, halay çeken, saz ve zil çalan bayanlar ile desteklenir. Son olarak İnandık vazosunun en üst frizinde merasim şeması devam eder ve bahis, dans ve müzik eşliğindeki kutsal birleşme sahnesi ile tamamlanır.


Hitit bayramları

Hitit dünyasında (kabartmalı vazolarda lakin bir kısmını gorebildiğimiz), yıl boyunca kutlanan epey sayıda bayram vardır. Hititlerde bayram teriminin tam karşılığı ziyafet yahut şenlik olarak tanımlanabilir. Her yıl tıpkı periyotlarda bu bayramlar kutlanmıştır. Bayramlar kapsamında, kral ve kraliçe eşliğinde Hitit kentleri, kutsal yapılar ve kutsal alanlar ziyaret edilmiş; kurbanlar kesilmiş, kutsal ziyafetler verilmiş, dans ve müzik eşliğinde çeşitli etkinlikler gerçekleştirilmiştir.

Geçmişten bugüne

Günümüzden 3670 yıl evvel Anadolu Hitit insanı, hayatı için tabiatın değerini ve işleyişini o günkü dünya bakışına nazaran sembolik olarak açıklayabilmiştir. Bu vazolar, Hitit Çağı’na ilişkin kutlamaları ve günlük hayatlarına ilişkin birtakım kesitleri de öğrenmemizi sağlamaktadır. Bugün de Anadolu’dan bildiğimiz kağnının, sazın, birtakım mahallî kıyafetlerin, düğün dernekli merasimlerin bu biçimdelarda da var olduğunu göstermektedir. Anadolu’muzun coğrafyası, iklimi, kültürel zenginliği ve mükemmel tabiatı, her devirde bu biçimdesine birbirine benzeyen adetleri ortaya çıkarmakta ve yaşatmaktadır. Kabartmalı vazolar, Anadolu’nun Hitit Çağı’nda da bir halkasını gördüğümüz, geçmişten süregelen uygarlık zincirimizin günümüze yansıyan yalnızca bir hikayesidir.
 
Üst