Vitra
New member
AYM Lideri Arslan: Kişisel müracaatta ihlallerin kaynağını kurutmalıyız AYM’nin 60’ıncı kuruluş yıl dönümü merasimine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, TBMM Lideri Mustafa Şentop, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay, CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu, DÜZGÜN Parti Genel Lideri Meral Akşener, HDP Eş Genel Lideri Mithat Sancar, Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar, Adalet Bakanı Bekir Bozdağ, Yargıtay Lideri Mehmet Akarca, Sayıştay Lideri Metin Yener, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Bekir Şahin ile davetliler katıldı.
‘Mahkemelerin temel nazaranvi, varlık sebebi adaleti korumaktır’
Merasimin açılış konuşmasın yapan AYM Lideri Zühtü Arslan özetle şunları söylemiş oldu:
“Çok kısa bir biçimde iki soruya karşılık vermek istiyorum. Daha doğrusu konuşmam Anayasa yargısına ait biri kavramsal oburu de pratik iki bahis etrafında olacak. Karşılık vermeye çalıştığınızda Anayasal adaleti sağlamak temel hak ve özgürlükleri korumak için vardır yanıtını verebiliriz. Aslında yalnızca Anayasa Mahkemeleri değil dünyanın her yerinde tüm mahkemelerin temel bakılırsavi, varlık sebebi adaleti korumaktır. Bu hayati derecede değerli bir nazaranvdir. Zira bireyin, toplumun ve devletin hayatı adaletin tesisine bağlıdır. O yüzden tarih boyunca şimdi her toplumda adalet devletlerin varlık niçini olarak kabul edilmiş, birebir vakitte devletin devamının temel kuralı olarak görülmüştür.
‘Temel hak ve özgürlükleri muhafaza kaygısı’
Hakkın teslimi manasında adalet güç ile yakından irtibatlıdır. Adaletin tecellisi gücü, gücün meşruiyeti ise adaleti gerektirmektedir. Ünlü düşünür Paskal güçsüz adaletin acziyet adaletsiz gücün ise zorbalığa yol açacağını söyler. Bu niçinle adalet ve güç buluşturulmalı, bunun için de ya adil olan kuvvetli ya da kuvvetli olan adil kılınmalıdır. kuvvetli olanı adil kılmanın yolu hiç kuşkusuz hukuktan geçmektedir. Bu bağlamda Anayasa yargısının gerisinde da gücün hukuk ve adaletle buluşturulması niyeti yatmaktadır. Siyasal iktidarı Anayasa’nın çizdiği hudutlar ortasında tutarak, temel hak ve özgürlükleri muhafaza telaşı geçen yüzyılda Anayasa yargısının kurumsallaşması kararınu doğurmuştur. Bilhassa iki büyük savaş içinde ve sırasında yaşanan katliamlar sistematik hak ihlalleri bir reaksiyon doğurmuştur. Bu reaksiyon kararında bölgesel insan hakları mahkemeleri kurulmuş, öteki yandan da ulusal seviyede anayasa mahkemeleri tesis edilmiştir. hiç bir kurumun varlığı tek başına onun işlevini icra etmesi için kâfi değildir.
Anayasa Mahkemesi’nin olması temel hak ve özgürlüklerin otomatik olarak garantiye alınacağı manasına da gelmiyor. Tesirli ve verimli, işlevsel bir anayasa yargısı için şayet olmazsa olmaz iki kural kelam konusu. Bunlardan biri harici, oburu dahili kural. Harici koşul Anayasal sisteme kuvvetler ayrılı prensibinin hakim olmasıdır. Kuvvetler ayrılığının olmadığı yerde temel hak ve özgürlükleri korumak mümkün değildir. Kuvvetler ayrılığının olmadığı yerde çağdaş manada bir anayasadan bahsetmek de mümkün değildir. Bu kuvvetler ayrılığı yardımıyla bir yandan yargı bağımsızlığı, öteki taraftan da anayasa yargısının bağımsızlığı ve tarafsızlığı kelam konusu olabilir. Tesirli bir Anayasa Mahkemesi’nin varlığı için kuvvetler ayrılığı prensibinin hayata geçirilmesi son derece değerlidir. Dahili koşul ise anayasa mahkemelerinin hak eksenli bir paradigmayı benimsemeleridir. Buradaki hak sözünün çift manalı olduğunu biliyoruz. Birincisi hak adalet manasına geliyor, ikincisi de bir şeye sahip olma, temel haklar ve özgürlükler kapsamındaki manasına geliyor.
Adalet hakkı tespit ve teslimdir dediğimizde bu iki manası da kullanıyoruz. Adalet hem hakkaniyet manasında adaleti tespit ve teslim etmedir. birebir vakitte bir kişinin hakkını tespit ve teslim etmedir. Bu manada da bütün anayasa mahkemelerinin varoluşsal biçimde hak eksenli yaklaşıma sahip olması mecburidir. Ama bu kâfi değildir. Anayasa Mahkemesi üyelerinin yargıçlarının da adil olması gerekir. Unutmayalım ki adalet lakin adil olan şahıslar tarafınca sağlanabilir. Lakin adil olmak da kolay değildir. Tam da bu niçinle Alman filozof Nietzsche adaleti hayli seçkin rastlanan bir fazilet olarak niteler. Der ki bundan dolayı ‘Saygımızı adil olan bireyden daha fazla hakkeden kimsenin bulunmadığını düşünüyorum’. Çünkü Nietzsche’ye bakılırsa adil beşerde tüm faziletler birleşir. Bu faziletlere ve yargılama yetkisine sahip olan adil kişinin eli teraziyi tutarken titremez artık.
‘Son 10 yıl dönüm noktası’
Sayın Cumhurbaşkanım konuşmamın kalan kısmında ikinci soruyu cevaplandırmaya çalışacağım. Türk Anayasa Mahkemesi ne yapıyor? Türk Anayasa Mahkemesi, Anayasa yargısının varlık niçininin şuurunda bir biçimde anayasal adaleti sağlamaya ve bu yolla temel hak ve özgürlükleri müdafaaya çalışıyor. Bunun için büyük uğraş gösteriyor. Bu manada mahkemenin 60 yılını birinci 50 yıl ve son 10 yıl olarak ayırırsak haksızlık yapmış olmayız. zati bu ayrımı Anayasa Mahkemesi olarak biz yapmıyoruz. Bunu 2010 Anayasa değişikliğini yapan Anayasa koyucu irade yapmış. Ferdi başvuruyu getiren Anayasa değişikliğinin öne sürülen sebebine ve Anayasa Komitesi raporuna baktığımızda ferdî müracaatın dönüm noktası teşkil ettiği epeyce açık bir biçimde söz ediliyor. Daha da değerlisi Anayasa Mahkemesi’nin tarafıyla ilgili bir değerlendirmede yapılıyor. Deniyor ki ‘Şu ana kadar devleti ve sistemi koruyan Anayasa Mahkemesi ferdi müracaat ile bir arada özgürlükleri koruyan özgürlükçü bir mahkeme haline gelecek’. Bu niçinle Anayasa Mahkemesi’nin hak eksenli paradigmayı benimsemesi tercih olmaktan fazla zorunluluktur. 2010 Anayasa değişikliğinin getirdiği gerekliliktir. Bu çerçeveden baktığımızda Türk Anayasa Mahkemesi son 10 yılda besbelli bir biçimde hak eksenli bir yaklaşımla kararlarını vermektedir.
Burada ortasında bulunduğum son 10 yıla dair kimi değerlendirmelerimi sizlerle paylaşmak istiyorum. Bunun için sizi biraz geriye götürmek istiyorum. Bundan tam yedi yıl evvel bu salonda yaptığım birinci konuşmada Türk Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa koyucunun öngördüğü paradigma değişiminin çabucak hemen başında olduğunu, alınacak daha fazlaca aralık bulunduğunu, bu değişimin tamamlanması gerektiğini ve istikrarlı hale kavuşturulması gerektiğini tabir etmiştim. Ortadan geçen yedi yıldan daha sonra bugün rahatlıkla şunu söyleyebilirim, Anayasa Mahkemesi’nin paradigması kişisel müracaatın yanında norm kontrolünü de kapsayacak biçimde kıymetli ölçüde gerçekleşmiştir. Bunu söylemenin, söz etmenin memnunluğunu taşıdığımız da ayrıyeten belirtmem lazım.
‘Anayasa Mahkemesi’nin pusulası Mevlana’nın adalet tanımı’
Mahkemenin benimsediği hak eksenli paradigma Anayasa’nın hak ve özgürlükler lehine yorumlanması kararınu doğurmuştur. Hatta kimi kararlarda mahkeme hak eksenli yaklaşımın Anayasa yargısına hakim olması gerektiği ve Anayasal kararların lakin bu yaklaşımla yorumlandıkları takdirde fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebileceklerini tabir etmiştir. Başka yandan mahkememiz temel hak ve özgürlükleri muhafazaya çalışırken kamu güvenliğini bir kenara bırakmış değildir. kimi vakit bu hususta tenkitler oluyor. Fakat Anayasa Mahkemesi’nin bu tenkitleri hak etmediğini açıkça söz etmem lazım. Zira Anayasa Mahkemesi kamu güvenliği ile temel haklar içinde hayli hassas bir istikrarın olduğunu vurguluyor ve bu dengeyi sağlamaya çalışıyor. Bu dengeyi sağlamaya çalışırken de Anayasa Mahkemesi’nin pusulası Mevlana’nın adalet tarifi. Mevlana’nın asırlar evvel söylemiş olduği üzere adalet her şeyi yerli yerine koymaktır. Anayasa Mahkemesi de bu değerlendirmeyi yaparken her şeyi yerli yerine koymaya çalışarak adaleti tecelli etme uğraşı ortasında oluyor.
Laiklik unsuru ve yeni paradigma
Hak eksenli paradigmanın yansımalarını anlatabilmem için kimi somut örnekler vermem lazım. Türk Anayasa yargısındaki paradigma değişiminin laiklik unsurunun özgürlükçü yorumu ile başladığını söylersek yanlış bir şey söylemiş olmayız. Anayasa Mahkemesi ferdî müracaat başlamadan üç gün evvel norm kontrolünde epeyce değerli bir karar verdi. Bu kararda eski katı, pozitivist laiklik anlayışı yerine, yasakçı laiklik anlayışı yerine daha esnek, özgürlükçü bir laiklik anlayışını benimsediğini söz etti. Bu laiklik unsurunun temel parametrelerini belirledi. Mahkeme açıkça şunu söylemiş oldu: Laiklik unsuru yalnızca dini bireyin iç dünyasına hapsetmez, daha doğrusu laiklik prensibinin dini bireyin iç dünyasına hapsetmediğini, din ve inancın toplumsal görünürlüğüne imkan tanıdığını ve en kıymetlisi bunu teminat altına aldığını tabir etmiştir. Mahkemeye bakılırsa laik bir siyasal sistemde dini konulardaki ferdî tercihler ve bunları şekillendirdiği hayat şekli devletin müdahalesi haricinde ve lakin müdafaası altındadır. Bu anlayışla Anayasa Mahkemesi’nin laiklik yorumu değişmiş ve bu biroldukca karara yansımıştır. Bunun en bariz biçimde yansıdığı kararlar, başörtüsü yasağına ferdi müracaat kararlarıdır. Mahkememizin hak eksenli laiklik yorumuyla duruşma salonundan başörtüsü çıkartılan avukatın müracaatında din özgürlüğü ve ayrımcılık yasağının ihlal edildiğine karar verilmiştir. Tıpkı biçimde başörtüsü yasağı niçiniyle üniversiteden ilişiği kesilen lakin aldığı burs kendisinden talep edilen kişinin müracaatında da Anayasa Mahkemesi bir yandan din özgürlüğünün ve öbür yandan da eğitim hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir… Daha evvel temel hak ve özgürlükleri sonlandırma için kullandırılan laiklik unsuru yeni paradigma çerçevesinde özgürlüklerin, bilhassa din ve vicdan özgürlüğünün teminatı olarak değerlendirilmeye başlamıştır.
‘Kararlarda dokunulmayan kesim kalmadı’
Benzeri bir durum başka bir anayasal unsur olan demokratik devlet unsuru için de geçerlidir. Mahkememiz gerek Anayasa’nın 2’nci, gerekse 13’üncü hususunda söz edilen demokrasiyi ve demokratik toplum sisteminin gerekleri ibarelerini özgürlükler lehine yorumlamıştır. Mahkemeye bakılırsa demokrasi bireylerin temel hak ve özgürlüklerini en geniş biçimde teminat altına alan hukukî ve siyasal nizamı gerektirmektedir. Demokratik hukuk nizamında özgürlük temel, sınırlama istisnadır. Bu niçinle Anayasa Mahkemesi bilhassa söz özgürlüğü bağlamında özgürlük üstündeki sınırlamaların mecburî ya da istisnai önlem niteliğinde olması ve bu manada da sınırlamaların başvurulabilecek en son deva ya da alınabilecek en son önlem olarak kendini göstermesi gerektiğini çoğunlukla vurgulamıştır.
Sayın Cumhurbaşkanım Anayasa Mahkemesi Anayasal unsurları özgürlükler lehine yorumlarken anayasanın temel haklara ait normlarını da özgürlükleri alanını genişletecek biçimde yorumlamıştır. Yalnızca bir örnek vermek istiyorum. Anayasa’nın 70’inci hususu kamu hizmetine girme hakkına ait. Son kararlarında, Anayasa Mahkemesi yakın tarihindeki verdiği kararlarda bu hakkın hem de kamu hizmetine girmenin yanında kamu hizmetinde kalmayı ve kamu hizmetinden ayrılmayı da kapsadığını tabir etmiştir. Kamu hizmetine girme hakkının garanti alanını Anayasa Mahkemesi genişletmiştir.
‘Jüristokratik halden itinayla kaçınmıştır’
Özgürlükçü yorumla Anayasa’yı yorumlarken mahkeme varlığını sorgulatacak usulde bir yargısal aktivizmden ve jüristokratik bir halden da ihtimamla kaçınmıştır. Zira bunun ne kadar külfetli sonuçlar doğurduğunu biz bu ülkede daima birlikte yaşayarak gördük. ötürüsıyla Anayasa Mahkemesi şunu da göstermiş oldu, son 10 yıldaki hak eksenli paradigma ile, bir mahkeme jüristokratik tutumlar sergilemeden, yargısal aktivizm yapmadan da temel hak ve özgürlüklerin teminatı haline gelebilir. Gerçekten Anayasa Mahkemesi bunu kararlarıyla ortaya koymuştur.
Anayasa Mahkemesi’nin verdiği kararlar ile ulaşmadığı toplumun rastgele bir kesiti kalmamıştır. Toplumun tüm kısımlarının ferdi müracaatları Anayasa Mahkemesi tarafınca karara bağlanmış ve bir daha bu kararlarda dokunulmayan bir kesim kalmamıştır. Dokunulmayan tüzel bir sıkıntı kalmamıştır. Anayasa Mahkemesi ülkede ve hatta dünyada tartışılan birfazlaca hukuksal sıkıntı konusunda halini belirlemiş, unsur ve temelleri belirlemiştir.
‘Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde temel unsurlar belirlendi’
Bütün bu paradigma değişimi hayli kolay bir ortamda gerçekleşmemiştir. Hepimizin fazlaca âlâ bildiği üzere son 10 yılda Türkiye olağanüstü günler hayatıştır. Bilhassa 15 Temmuz daha sonrası süreçte Anayasa Mahkemesi bir yandan bir orta 100 bini aşan kitlesel ferdî müracaat ile karşı karşıya kalmış, öteki yandan da olağanüstü halin getirdiği karmaşık, hukukî sorunlarla karşı karşıya kalmış, ki bu problemlerin bir kısmının tesiri hala devam etmekte ve Anayasa Mahkemesi hem sayısal manada bu ferdi müracaat yüküyle başa çıkabilmiş, birebir vakitte bu çetrefil tüzel sorunları tahlile kavuşturabilmiştir. olağanüstü halin getirdiği tüzel zorluklara bir de 2017 Anayasa değişikliğiyle gelen yeni kurumların yorumlanması zorluğu ortaya çıkmıştır. Bizim Anayasa pratiğimizde örneği olmayan Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Anayasa Mahkemesi tarafınca denetlenmesi sıkıntısı halledilmiştir. Şu manada halledilmiştir, Anayasa Mahkemesi bu bahisteki temel unsurları belirlemiştir, kararlar vermiştir ve vermeye devam etmektedir.
‘Acilen müdahale edilmesi gerekiyor’
Bilhassa iş yükü ile uğraşta bizim işbirliğine gereksinimimiz var. Anayasa Mahkemesi nitekim 60 yıllık tarihinin en ağır, en ağır iş yükü ile karşı karşıya. Özellikle kişisel müracaatta fazlaca süratli bir artış kelam konusu. Bugün itibariyle 95 bin civarında ferdî müracaat var Anayasa Mahkemesi’nin önünde. Ferdî başvuruyu kabul eden hiç bir Anayasa Mahkemesi’nin önünde, bırakalım Anayasa Mahkemelerini 47 ülkeden müracaat alan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin önünde dahi bu kadar müracaat yok. Şu anda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 47 ülkeden müracaat alıyor ve 72 bin derdest başvurusu var. Anayasa Mahkemesi’nin önünde 95 bin müracaat var. Bu müracaat yönetilebilir olmanın epey ötesine geçti artık. ötürüsıyla buna hemen müdahale edilmesi gerekiyor. Burada bilhassa Meclis Liderimize da seslenmek istiyorum. Yasama organı olarak bu husustaki kanunu düzenlemeleri gecikmeksizin yapmak zorundayız, şayet kişisel müracaatın tesirli ve verimli bir hak arama yolu olarak yoluna devam etmesini istiyorsak.
‘Kaynağı kurutmak gerek’
elbette yapılan yasal değişiklikler belirli ölçüde rahatlatacak fakat tam manasıyla tahlil olmayacaktır. Ferdi müracaatta iş yükünü radikal biçimde çözmenin yolu, her görüşmede söz ettiğimiz üzere, ferdî müracaatın objektif etkisinin hayata geçirilmesi ve daha açık bir söz ile ihlallerin kaynağını kurutmaktır. Bunu yaptığımız takdirde yeni ihlallerin ortaya çıkmasını engelleyebiliriz. Aksi takdirde bataklığı kurutmadan sivri sineklerle çaba etmeye devam ederiz. Bunun da sonuçsuz bir uğraş olduğunu takdir edersiniz.”
Sempozyum yapıldı
Zühtü Arslan’ın konuşmasının akabinde Cumhurbaşkanı Erdoğan ‘Anayasa Tarihi Galerisi’nin açılışını yaparak, galeriyi gezdi. Galeri açılışından daha sonra ‘Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunmasında Anayasa’nın Yorumlanması Sempozyumu’ gerçekleştirildi.
‘Mahkemelerin temel nazaranvi, varlık sebebi adaleti korumaktır’
Merasimin açılış konuşmasın yapan AYM Lideri Zühtü Arslan özetle şunları söylemiş oldu:
“Çok kısa bir biçimde iki soruya karşılık vermek istiyorum. Daha doğrusu konuşmam Anayasa yargısına ait biri kavramsal oburu de pratik iki bahis etrafında olacak. Karşılık vermeye çalıştığınızda Anayasal adaleti sağlamak temel hak ve özgürlükleri korumak için vardır yanıtını verebiliriz. Aslında yalnızca Anayasa Mahkemeleri değil dünyanın her yerinde tüm mahkemelerin temel bakılırsavi, varlık sebebi adaleti korumaktır. Bu hayati derecede değerli bir nazaranvdir. Zira bireyin, toplumun ve devletin hayatı adaletin tesisine bağlıdır. O yüzden tarih boyunca şimdi her toplumda adalet devletlerin varlık niçini olarak kabul edilmiş, birebir vakitte devletin devamının temel kuralı olarak görülmüştür.
‘Temel hak ve özgürlükleri muhafaza kaygısı’
Hakkın teslimi manasında adalet güç ile yakından irtibatlıdır. Adaletin tecellisi gücü, gücün meşruiyeti ise adaleti gerektirmektedir. Ünlü düşünür Paskal güçsüz adaletin acziyet adaletsiz gücün ise zorbalığa yol açacağını söyler. Bu niçinle adalet ve güç buluşturulmalı, bunun için de ya adil olan kuvvetli ya da kuvvetli olan adil kılınmalıdır. kuvvetli olanı adil kılmanın yolu hiç kuşkusuz hukuktan geçmektedir. Bu bağlamda Anayasa yargısının gerisinde da gücün hukuk ve adaletle buluşturulması niyeti yatmaktadır. Siyasal iktidarı Anayasa’nın çizdiği hudutlar ortasında tutarak, temel hak ve özgürlükleri muhafaza telaşı geçen yüzyılda Anayasa yargısının kurumsallaşması kararınu doğurmuştur. Bilhassa iki büyük savaş içinde ve sırasında yaşanan katliamlar sistematik hak ihlalleri bir reaksiyon doğurmuştur. Bu reaksiyon kararında bölgesel insan hakları mahkemeleri kurulmuş, öteki yandan da ulusal seviyede anayasa mahkemeleri tesis edilmiştir. hiç bir kurumun varlığı tek başına onun işlevini icra etmesi için kâfi değildir.
Anayasa Mahkemesi’nin olması temel hak ve özgürlüklerin otomatik olarak garantiye alınacağı manasına da gelmiyor. Tesirli ve verimli, işlevsel bir anayasa yargısı için şayet olmazsa olmaz iki kural kelam konusu. Bunlardan biri harici, oburu dahili kural. Harici koşul Anayasal sisteme kuvvetler ayrılı prensibinin hakim olmasıdır. Kuvvetler ayrılığının olmadığı yerde temel hak ve özgürlükleri korumak mümkün değildir. Kuvvetler ayrılığının olmadığı yerde çağdaş manada bir anayasadan bahsetmek de mümkün değildir. Bu kuvvetler ayrılığı yardımıyla bir yandan yargı bağımsızlığı, öteki taraftan da anayasa yargısının bağımsızlığı ve tarafsızlığı kelam konusu olabilir. Tesirli bir Anayasa Mahkemesi’nin varlığı için kuvvetler ayrılığı prensibinin hayata geçirilmesi son derece değerlidir. Dahili koşul ise anayasa mahkemelerinin hak eksenli bir paradigmayı benimsemeleridir. Buradaki hak sözünün çift manalı olduğunu biliyoruz. Birincisi hak adalet manasına geliyor, ikincisi de bir şeye sahip olma, temel haklar ve özgürlükler kapsamındaki manasına geliyor.
Adalet hakkı tespit ve teslimdir dediğimizde bu iki manası da kullanıyoruz. Adalet hem hakkaniyet manasında adaleti tespit ve teslim etmedir. birebir vakitte bir kişinin hakkını tespit ve teslim etmedir. Bu manada da bütün anayasa mahkemelerinin varoluşsal biçimde hak eksenli yaklaşıma sahip olması mecburidir. Ama bu kâfi değildir. Anayasa Mahkemesi üyelerinin yargıçlarının da adil olması gerekir. Unutmayalım ki adalet lakin adil olan şahıslar tarafınca sağlanabilir. Lakin adil olmak da kolay değildir. Tam da bu niçinle Alman filozof Nietzsche adaleti hayli seçkin rastlanan bir fazilet olarak niteler. Der ki bundan dolayı ‘Saygımızı adil olan bireyden daha fazla hakkeden kimsenin bulunmadığını düşünüyorum’. Çünkü Nietzsche’ye bakılırsa adil beşerde tüm faziletler birleşir. Bu faziletlere ve yargılama yetkisine sahip olan adil kişinin eli teraziyi tutarken titremez artık.
‘Son 10 yıl dönüm noktası’
Sayın Cumhurbaşkanım konuşmamın kalan kısmında ikinci soruyu cevaplandırmaya çalışacağım. Türk Anayasa Mahkemesi ne yapıyor? Türk Anayasa Mahkemesi, Anayasa yargısının varlık niçininin şuurunda bir biçimde anayasal adaleti sağlamaya ve bu yolla temel hak ve özgürlükleri müdafaaya çalışıyor. Bunun için büyük uğraş gösteriyor. Bu manada mahkemenin 60 yılını birinci 50 yıl ve son 10 yıl olarak ayırırsak haksızlık yapmış olmayız. zati bu ayrımı Anayasa Mahkemesi olarak biz yapmıyoruz. Bunu 2010 Anayasa değişikliğini yapan Anayasa koyucu irade yapmış. Ferdi başvuruyu getiren Anayasa değişikliğinin öne sürülen sebebine ve Anayasa Komitesi raporuna baktığımızda ferdî müracaatın dönüm noktası teşkil ettiği epeyce açık bir biçimde söz ediliyor. Daha da değerlisi Anayasa Mahkemesi’nin tarafıyla ilgili bir değerlendirmede yapılıyor. Deniyor ki ‘Şu ana kadar devleti ve sistemi koruyan Anayasa Mahkemesi ferdi müracaat ile bir arada özgürlükleri koruyan özgürlükçü bir mahkeme haline gelecek’. Bu niçinle Anayasa Mahkemesi’nin hak eksenli paradigmayı benimsemesi tercih olmaktan fazla zorunluluktur. 2010 Anayasa değişikliğinin getirdiği gerekliliktir. Bu çerçeveden baktığımızda Türk Anayasa Mahkemesi son 10 yılda besbelli bir biçimde hak eksenli bir yaklaşımla kararlarını vermektedir.
Burada ortasında bulunduğum son 10 yıla dair kimi değerlendirmelerimi sizlerle paylaşmak istiyorum. Bunun için sizi biraz geriye götürmek istiyorum. Bundan tam yedi yıl evvel bu salonda yaptığım birinci konuşmada Türk Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa koyucunun öngördüğü paradigma değişiminin çabucak hemen başında olduğunu, alınacak daha fazlaca aralık bulunduğunu, bu değişimin tamamlanması gerektiğini ve istikrarlı hale kavuşturulması gerektiğini tabir etmiştim. Ortadan geçen yedi yıldan daha sonra bugün rahatlıkla şunu söyleyebilirim, Anayasa Mahkemesi’nin paradigması kişisel müracaatın yanında norm kontrolünü de kapsayacak biçimde kıymetli ölçüde gerçekleşmiştir. Bunu söylemenin, söz etmenin memnunluğunu taşıdığımız da ayrıyeten belirtmem lazım.
‘Anayasa Mahkemesi’nin pusulası Mevlana’nın adalet tanımı’
Mahkemenin benimsediği hak eksenli paradigma Anayasa’nın hak ve özgürlükler lehine yorumlanması kararınu doğurmuştur. Hatta kimi kararlarda mahkeme hak eksenli yaklaşımın Anayasa yargısına hakim olması gerektiği ve Anayasal kararların lakin bu yaklaşımla yorumlandıkları takdirde fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebileceklerini tabir etmiştir. Başka yandan mahkememiz temel hak ve özgürlükleri muhafazaya çalışırken kamu güvenliğini bir kenara bırakmış değildir. kimi vakit bu hususta tenkitler oluyor. Fakat Anayasa Mahkemesi’nin bu tenkitleri hak etmediğini açıkça söz etmem lazım. Zira Anayasa Mahkemesi kamu güvenliği ile temel haklar içinde hayli hassas bir istikrarın olduğunu vurguluyor ve bu dengeyi sağlamaya çalışıyor. Bu dengeyi sağlamaya çalışırken de Anayasa Mahkemesi’nin pusulası Mevlana’nın adalet tarifi. Mevlana’nın asırlar evvel söylemiş olduği üzere adalet her şeyi yerli yerine koymaktır. Anayasa Mahkemesi de bu değerlendirmeyi yaparken her şeyi yerli yerine koymaya çalışarak adaleti tecelli etme uğraşı ortasında oluyor.
Laiklik unsuru ve yeni paradigma
Hak eksenli paradigmanın yansımalarını anlatabilmem için kimi somut örnekler vermem lazım. Türk Anayasa yargısındaki paradigma değişiminin laiklik unsurunun özgürlükçü yorumu ile başladığını söylersek yanlış bir şey söylemiş olmayız. Anayasa Mahkemesi ferdî müracaat başlamadan üç gün evvel norm kontrolünde epeyce değerli bir karar verdi. Bu kararda eski katı, pozitivist laiklik anlayışı yerine, yasakçı laiklik anlayışı yerine daha esnek, özgürlükçü bir laiklik anlayışını benimsediğini söz etti. Bu laiklik unsurunun temel parametrelerini belirledi. Mahkeme açıkça şunu söylemiş oldu: Laiklik unsuru yalnızca dini bireyin iç dünyasına hapsetmez, daha doğrusu laiklik prensibinin dini bireyin iç dünyasına hapsetmediğini, din ve inancın toplumsal görünürlüğüne imkan tanıdığını ve en kıymetlisi bunu teminat altına aldığını tabir etmiştir. Mahkemeye bakılırsa laik bir siyasal sistemde dini konulardaki ferdî tercihler ve bunları şekillendirdiği hayat şekli devletin müdahalesi haricinde ve lakin müdafaası altındadır. Bu anlayışla Anayasa Mahkemesi’nin laiklik yorumu değişmiş ve bu biroldukca karara yansımıştır. Bunun en bariz biçimde yansıdığı kararlar, başörtüsü yasağına ferdi müracaat kararlarıdır. Mahkememizin hak eksenli laiklik yorumuyla duruşma salonundan başörtüsü çıkartılan avukatın müracaatında din özgürlüğü ve ayrımcılık yasağının ihlal edildiğine karar verilmiştir. Tıpkı biçimde başörtüsü yasağı niçiniyle üniversiteden ilişiği kesilen lakin aldığı burs kendisinden talep edilen kişinin müracaatında da Anayasa Mahkemesi bir yandan din özgürlüğünün ve öbür yandan da eğitim hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir… Daha evvel temel hak ve özgürlükleri sonlandırma için kullandırılan laiklik unsuru yeni paradigma çerçevesinde özgürlüklerin, bilhassa din ve vicdan özgürlüğünün teminatı olarak değerlendirilmeye başlamıştır.
‘Kararlarda dokunulmayan kesim kalmadı’
Benzeri bir durum başka bir anayasal unsur olan demokratik devlet unsuru için de geçerlidir. Mahkememiz gerek Anayasa’nın 2’nci, gerekse 13’üncü hususunda söz edilen demokrasiyi ve demokratik toplum sisteminin gerekleri ibarelerini özgürlükler lehine yorumlamıştır. Mahkemeye bakılırsa demokrasi bireylerin temel hak ve özgürlüklerini en geniş biçimde teminat altına alan hukukî ve siyasal nizamı gerektirmektedir. Demokratik hukuk nizamında özgürlük temel, sınırlama istisnadır. Bu niçinle Anayasa Mahkemesi bilhassa söz özgürlüğü bağlamında özgürlük üstündeki sınırlamaların mecburî ya da istisnai önlem niteliğinde olması ve bu manada da sınırlamaların başvurulabilecek en son deva ya da alınabilecek en son önlem olarak kendini göstermesi gerektiğini çoğunlukla vurgulamıştır.
Sayın Cumhurbaşkanım Anayasa Mahkemesi Anayasal unsurları özgürlükler lehine yorumlarken anayasanın temel haklara ait normlarını da özgürlükleri alanını genişletecek biçimde yorumlamıştır. Yalnızca bir örnek vermek istiyorum. Anayasa’nın 70’inci hususu kamu hizmetine girme hakkına ait. Son kararlarında, Anayasa Mahkemesi yakın tarihindeki verdiği kararlarda bu hakkın hem de kamu hizmetine girmenin yanında kamu hizmetinde kalmayı ve kamu hizmetinden ayrılmayı da kapsadığını tabir etmiştir. Kamu hizmetine girme hakkının garanti alanını Anayasa Mahkemesi genişletmiştir.
‘Jüristokratik halden itinayla kaçınmıştır’
Özgürlükçü yorumla Anayasa’yı yorumlarken mahkeme varlığını sorgulatacak usulde bir yargısal aktivizmden ve jüristokratik bir halden da ihtimamla kaçınmıştır. Zira bunun ne kadar külfetli sonuçlar doğurduğunu biz bu ülkede daima birlikte yaşayarak gördük. ötürüsıyla Anayasa Mahkemesi şunu da göstermiş oldu, son 10 yıldaki hak eksenli paradigma ile, bir mahkeme jüristokratik tutumlar sergilemeden, yargısal aktivizm yapmadan da temel hak ve özgürlüklerin teminatı haline gelebilir. Gerçekten Anayasa Mahkemesi bunu kararlarıyla ortaya koymuştur.
Anayasa Mahkemesi’nin verdiği kararlar ile ulaşmadığı toplumun rastgele bir kesiti kalmamıştır. Toplumun tüm kısımlarının ferdi müracaatları Anayasa Mahkemesi tarafınca karara bağlanmış ve bir daha bu kararlarda dokunulmayan bir kesim kalmamıştır. Dokunulmayan tüzel bir sıkıntı kalmamıştır. Anayasa Mahkemesi ülkede ve hatta dünyada tartışılan birfazlaca hukuksal sıkıntı konusunda halini belirlemiş, unsur ve temelleri belirlemiştir.
‘Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde temel unsurlar belirlendi’
Bütün bu paradigma değişimi hayli kolay bir ortamda gerçekleşmemiştir. Hepimizin fazlaca âlâ bildiği üzere son 10 yılda Türkiye olağanüstü günler hayatıştır. Bilhassa 15 Temmuz daha sonrası süreçte Anayasa Mahkemesi bir yandan bir orta 100 bini aşan kitlesel ferdî müracaat ile karşı karşıya kalmış, öteki yandan da olağanüstü halin getirdiği karmaşık, hukukî sorunlarla karşı karşıya kalmış, ki bu problemlerin bir kısmının tesiri hala devam etmekte ve Anayasa Mahkemesi hem sayısal manada bu ferdi müracaat yüküyle başa çıkabilmiş, birebir vakitte bu çetrefil tüzel sorunları tahlile kavuşturabilmiştir. olağanüstü halin getirdiği tüzel zorluklara bir de 2017 Anayasa değişikliğiyle gelen yeni kurumların yorumlanması zorluğu ortaya çıkmıştır. Bizim Anayasa pratiğimizde örneği olmayan Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Anayasa Mahkemesi tarafınca denetlenmesi sıkıntısı halledilmiştir. Şu manada halledilmiştir, Anayasa Mahkemesi bu bahisteki temel unsurları belirlemiştir, kararlar vermiştir ve vermeye devam etmektedir.
‘Acilen müdahale edilmesi gerekiyor’
Bilhassa iş yükü ile uğraşta bizim işbirliğine gereksinimimiz var. Anayasa Mahkemesi nitekim 60 yıllık tarihinin en ağır, en ağır iş yükü ile karşı karşıya. Özellikle kişisel müracaatta fazlaca süratli bir artış kelam konusu. Bugün itibariyle 95 bin civarında ferdî müracaat var Anayasa Mahkemesi’nin önünde. Ferdî başvuruyu kabul eden hiç bir Anayasa Mahkemesi’nin önünde, bırakalım Anayasa Mahkemelerini 47 ülkeden müracaat alan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin önünde dahi bu kadar müracaat yok. Şu anda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 47 ülkeden müracaat alıyor ve 72 bin derdest başvurusu var. Anayasa Mahkemesi’nin önünde 95 bin müracaat var. Bu müracaat yönetilebilir olmanın epey ötesine geçti artık. ötürüsıyla buna hemen müdahale edilmesi gerekiyor. Burada bilhassa Meclis Liderimize da seslenmek istiyorum. Yasama organı olarak bu husustaki kanunu düzenlemeleri gecikmeksizin yapmak zorundayız, şayet kişisel müracaatın tesirli ve verimli bir hak arama yolu olarak yoluna devam etmesini istiyorsak.
‘Kaynağı kurutmak gerek’
elbette yapılan yasal değişiklikler belirli ölçüde rahatlatacak fakat tam manasıyla tahlil olmayacaktır. Ferdi müracaatta iş yükünü radikal biçimde çözmenin yolu, her görüşmede söz ettiğimiz üzere, ferdî müracaatın objektif etkisinin hayata geçirilmesi ve daha açık bir söz ile ihlallerin kaynağını kurutmaktır. Bunu yaptığımız takdirde yeni ihlallerin ortaya çıkmasını engelleyebiliriz. Aksi takdirde bataklığı kurutmadan sivri sineklerle çaba etmeye devam ederiz. Bunun da sonuçsuz bir uğraş olduğunu takdir edersiniz.”
Sempozyum yapıldı
Zühtü Arslan’ın konuşmasının akabinde Cumhurbaşkanı Erdoğan ‘Anayasa Tarihi Galerisi’nin açılışını yaparak, galeriyi gezdi. Galeri açılışından daha sonra ‘Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunmasında Anayasa’nın Yorumlanması Sempozyumu’ gerçekleştirildi.