A
admin
Guest
Arkeolog Işıl Kahraman | [email protected]
Binlerce yıla dayalı fare-insan ilgisi, yaklaşık son yirmi yıldır, insanın etrafıyla kurduğu bağlantının sanal ortama taşınmış olmasını da hesaba katarsak elimizin altındaki “mouse”lar üzerinden devam ediyor. Başka yandan farelerle olan kadim genetik bağlarımız itibariyle, son iki yıla damgasını vuran koronavirüsün üstesinden gelmesi umulan aşıya bizi süratle ulaştıran çalışmaların isimsiz kahramanları da onlar. Orta Çağ toplumlarını kırıp geçiren vebayı taşıyıp beşere musallat eden bu canlıları, onunla son devirde geliştirdiğimiz “bilimsel” ve “sanal” yakınlığımız paka çıkarır tahminen de kim bilir…
İlah Apollon
Acısıyla tatlısıyla yaşadığımız, romanlara isim olmuş fare-insan ilgisinin binlerce yıllık kahramanlarından tahminen de en tanınmışı; pek çoğumuzun bu istikametini hiç bilmediği, kehanetleriyle ünlü İlah Apollon’dur. Titanlardan, Leto’dan doğma Zeus’tan olma, Olympos rablerinden lakin Anadolulu, gerçeği ve ışığı temsil eden Apollon. Sanatın birfazlaca kolu üzere, şiir ve müzikle, avcılık ve sıhhatle ilgili birfazlaca sıfatın yanı sıra kehanetin de feriştahı o. Bugünün astrologlarının rüzgârına yetişemeyeceği ünü, Antik Çağ’ın Didyma’sında (Didim) binlerce yıl evvel on binlerce kiloluk sütunlar diktirip, Miletos (Milet) kentine uzanan kilometrelerce yol yaptıran; Delphoi’deki tapınağın girişine “Kendini bil” buyruğunu yazdıracak kadar insanı kendine getirme gücü taşıyan Apollon…
Bu sefer insanlara, her iki çeşidi de yerli yerinde kullanarak ayar veren bir Apollon var karşımızda. Buradaki sıfatı, etimolojik kökeni Mysia lisanına dayanan “sminthus” (fare) sözcüğünden türediği düşünülen “Smintheus” yani “farelere hükmeden”. Ona atfen oluşturulan kutsal alana da “Smintheion” deniyor. Polemon ve Homeros’tan gelen türlü rivayete göre, Troyalıların tarafında olduğu savaşta Akhalara vebayı salmaktan tutun, kendisini kızdıran Mysialı rahip Krinis’in tarlalarına fareleri musallat edip mamüllerini talan ettirmeye, daha sonra nâdim olan rahip af dileyince fareleri öldürerek cezadan vazgeçmeye; geleceği bildirdiğine inanılan fareler aracılığıyla hava kestirimleri yapıp çiftçiyi yönlendirmekten, halkına makus davranan hükümdarları, fareleri kullanarak cezalandırıp adalet sağlamaya kadar uzanan işlerin faili o.
Çanakkale yakınlarında
Pekala, yeri neresi bu kutsal alanın? Çanakkale’nin Ayvacık ilçesinde, bugünkü ismiyle Gülpınar, evvelki ismiyle Külahlı, antik ismiyle Hamaksitos yakınlarında, Strabon’un tanımına göre Khryse’de. Binlerce yıl öncenin hac rotası olmuş, mermerli yollarla Aleksandria Troas’a bağlanan bir kült merkezi Smintheion. Antik Yunan mimarlığı tarihinde dönüm noktası oluşturan, mimar Hermogenes’in inşa ettiği düşünülen (M.Ö. 150 civarı) pseudodipteros planlı (çift sıra sütun sırasından içteki sıranın kaldırılıp yerinin boş bırakılması) İon tarzındaki tapınak yapısını anlattığı satırlarında “Homeros ve Hermogenes’in yüzseneler daha sonra kutsal bir alanda bir fikir olarak buluşması, Anadolu hümanizmasının bir güzelliğidir” diyor Prof. Dr. Coşkun Özgünel.
Günlük hayat öne çıktı
İskender’in Anadolu’daki Pers işgalini sonlandırmasının (M.Ö. 330) akabinde arkaik mimarideki birtakım klasik ögelerin ehemmiyetini yitirmesi, yeni niyetin aktifleşmesi ile mimaride de kutsallık ögesinin önüne geçen, yaşama ait işlevleri karşılayacak uygulamaların oluşturulması kendini gösterir.
Pseudodipteros planının devrimci yanı, tapınağı çevreleyen sütun dizisi ile tapınak duvarı içinde kalan alanın genişletilmesi yardımıyla gölgelik yürüyüş alanları oluşturulması ve günlük ömrün öne alınması üzere yeniliklerdedir. Tapınağın en değerli özelliklerinden biri de kabartmalı sütun altlıkları ve krişlerinde yer alan, Homeros’un İlyada’sında husus edilen Troya Savaşı’na ait sahnelerdir.
Antik kaynaklarda Heykeltraş Skopas’a atıfla kelamı edilen ve sikkelerde betimlenen kült heykeline ilişkin kesimler da değerli buluntular içinde. Lakin heykel ve yontucusu ile ilgili ayrıntıların mutlaklık kazanmadığı da belirtiliyor.
Roma hamamı
Kutsal alandaki kıymetli yapılardan biri M.S. 1-4. yüzyıl içinde, tapınağı kullananların arınması hedefiyle yapılmış Roma hamamıdır. Hamamda her Roma hamamında bulunan apodyterium (soyunma bölümü), praefumium (külhan), frigidarium (soğukluk), tepidarium (ılıklık), caldarium (sıcaklık) kısımlarının yanı sıra hypocaust yani ısıtma kanalları ile duvar içlerinde pişmiş toprak ısıtma sistemi de yer alıyor. Bu kutsal alanda yapılan spor (güreş ve pankreas) karşılaşmalarında (smintheia pauleia) birinci olan sportmenler onuruna oluşturulmuş bir de galeri bulunuyor. Bu galeride atletlerin heykellerinin yerleştirildiği esaslarda yazıtlar var. Kutsal alanda ortaya çıkan Prehistorik Devir yerleşimlerin de ismini anmadan geçmeyelim.
Bir de kutsal alanın üzerine daha sonradan inşa edilmiş yağhaneler var ki bir kısmı hafriyatlar niçiniyle yıktırılmış, ikisi ise müzeye çevrilerek kullanıma sokulmuş.
Hafriyat çalışmaları
Günümüze kadar devam eden hafriyat ve onarım çalışmaları, 1980 yılında Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Coşkun Özgünel tarafınca başlatılmış. Bugün gelinmiş olan noktayı, evvelki araştırmacıların (18. ve 19. yüzsenelerda Lechevalier, Spratt ve Pullan, 1966’da Weber) haklarını gizli tutarak 1980’den itibaren dayanılmaz bir sabır ve emekle Smintheion’u ayağa kaldıran Özgünel ve takımına borçluyuz.
Lakin benim Smintheion ile ilgili hissiyatım hayli daha öteki bir noktadan hayat buluyor. şahsi tarihimin de dönüm noktalarından biri… Ege Üniversitesi’nde klasik arkeoloji eğitimime başladığım 1982 yılının yazında konuk öğrenci olarak katıldığım, nemli toprak kokusunun bendeki tekrar hiç değişmeyecek çağrışımının nüvesinin oluştuğu, köyün ilkokul binasına konuşlanmış hafriyat takımıyla sabaha karşı kalkıp yola koyulma halini birinci yaşadığım yerdir Smintheion. Bu perspektiften bakınca, “seneler daha sonra bu yazıyı kaleme alma talihi bulmak da Apollon’un manyetik alanının mucizelerinden olsa gerek” demekten kendimi alamıyorum!
Antik mutfak canlanacak
Tekirdağ’ın Marmaraereğlisi ilçesindeki Perinthos Antik Kenti’nde yürütülen hafriyat çalışmalarında 5 bin yıllık olduğu bedellendirilen seramik, kaşık modülü, pişirme kapları ve hayvan kemikleri tespit edildi. Hafriyat Lideri Prof. Dr. Zeynep Koçel Fazilet, Perinthos’un M.Ö. 600’lü senelerda Samos’tan gelen kolonistler tarafınca kurulduğunun iddia edildiğini lakin son buluntuların bu iskânın tarihini fazlaca daha önceye çekebileceğini lisana getirdi. Fazilet, M.Ö. 3. binyıla ilişkin olduğu varsayım edilen seramik modülleri ve taş aletler üstündeki incelemelerin sürdüğünü aktardı. Fazilet, hafriyatlarda fazlaca sayıda hayvan kemiğinin çıktığını anlatarak, şu ayrıntıları verdi: “Kanatlı hayvan, büyükbaş hayvan ve deniz mamüllerinin yendiğini anlıyoruz. Burada elde edilen seramiklerden, kaşık kesimi ve pişirme kaplarından Antik Periyot mutfağını canlandırabileceğiz. Bu kemikler uygunca incelendiğinde de yeme içme iktisadına dair fikir edinebileceğiz. Bulduğumuz seramik kesimleri Tunç Çağı’na ilişkin yani günümüzden 5 bin yıl evvel. Akropolde 5 bin yıl evvel birinci Perinthosluların hayatış olduğunu anlıyoruz.”
Binlerce yıla dayalı fare-insan ilgisi, yaklaşık son yirmi yıldır, insanın etrafıyla kurduğu bağlantının sanal ortama taşınmış olmasını da hesaba katarsak elimizin altındaki “mouse”lar üzerinden devam ediyor. Başka yandan farelerle olan kadim genetik bağlarımız itibariyle, son iki yıla damgasını vuran koronavirüsün üstesinden gelmesi umulan aşıya bizi süratle ulaştıran çalışmaların isimsiz kahramanları da onlar. Orta Çağ toplumlarını kırıp geçiren vebayı taşıyıp beşere musallat eden bu canlıları, onunla son devirde geliştirdiğimiz “bilimsel” ve “sanal” yakınlığımız paka çıkarır tahminen de kim bilir…
İlah Apollon
Acısıyla tatlısıyla yaşadığımız, romanlara isim olmuş fare-insan ilgisinin binlerce yıllık kahramanlarından tahminen de en tanınmışı; pek çoğumuzun bu istikametini hiç bilmediği, kehanetleriyle ünlü İlah Apollon’dur. Titanlardan, Leto’dan doğma Zeus’tan olma, Olympos rablerinden lakin Anadolulu, gerçeği ve ışığı temsil eden Apollon. Sanatın birfazlaca kolu üzere, şiir ve müzikle, avcılık ve sıhhatle ilgili birfazlaca sıfatın yanı sıra kehanetin de feriştahı o. Bugünün astrologlarının rüzgârına yetişemeyeceği ünü, Antik Çağ’ın Didyma’sında (Didim) binlerce yıl evvel on binlerce kiloluk sütunlar diktirip, Miletos (Milet) kentine uzanan kilometrelerce yol yaptıran; Delphoi’deki tapınağın girişine “Kendini bil” buyruğunu yazdıracak kadar insanı kendine getirme gücü taşıyan Apollon…
Bu sefer insanlara, her iki çeşidi de yerli yerinde kullanarak ayar veren bir Apollon var karşımızda. Buradaki sıfatı, etimolojik kökeni Mysia lisanına dayanan “sminthus” (fare) sözcüğünden türediği düşünülen “Smintheus” yani “farelere hükmeden”. Ona atfen oluşturulan kutsal alana da “Smintheion” deniyor. Polemon ve Homeros’tan gelen türlü rivayete göre, Troyalıların tarafında olduğu savaşta Akhalara vebayı salmaktan tutun, kendisini kızdıran Mysialı rahip Krinis’in tarlalarına fareleri musallat edip mamüllerini talan ettirmeye, daha sonra nâdim olan rahip af dileyince fareleri öldürerek cezadan vazgeçmeye; geleceği bildirdiğine inanılan fareler aracılığıyla hava kestirimleri yapıp çiftçiyi yönlendirmekten, halkına makus davranan hükümdarları, fareleri kullanarak cezalandırıp adalet sağlamaya kadar uzanan işlerin faili o.
Çanakkale yakınlarında
Pekala, yeri neresi bu kutsal alanın? Çanakkale’nin Ayvacık ilçesinde, bugünkü ismiyle Gülpınar, evvelki ismiyle Külahlı, antik ismiyle Hamaksitos yakınlarında, Strabon’un tanımına göre Khryse’de. Binlerce yıl öncenin hac rotası olmuş, mermerli yollarla Aleksandria Troas’a bağlanan bir kült merkezi Smintheion. Antik Yunan mimarlığı tarihinde dönüm noktası oluşturan, mimar Hermogenes’in inşa ettiği düşünülen (M.Ö. 150 civarı) pseudodipteros planlı (çift sıra sütun sırasından içteki sıranın kaldırılıp yerinin boş bırakılması) İon tarzındaki tapınak yapısını anlattığı satırlarında “Homeros ve Hermogenes’in yüzseneler daha sonra kutsal bir alanda bir fikir olarak buluşması, Anadolu hümanizmasının bir güzelliğidir” diyor Prof. Dr. Coşkun Özgünel.
Günlük hayat öne çıktı
İskender’in Anadolu’daki Pers işgalini sonlandırmasının (M.Ö. 330) akabinde arkaik mimarideki birtakım klasik ögelerin ehemmiyetini yitirmesi, yeni niyetin aktifleşmesi ile mimaride de kutsallık ögesinin önüne geçen, yaşama ait işlevleri karşılayacak uygulamaların oluşturulması kendini gösterir.
Pseudodipteros planının devrimci yanı, tapınağı çevreleyen sütun dizisi ile tapınak duvarı içinde kalan alanın genişletilmesi yardımıyla gölgelik yürüyüş alanları oluşturulması ve günlük ömrün öne alınması üzere yeniliklerdedir. Tapınağın en değerli özelliklerinden biri de kabartmalı sütun altlıkları ve krişlerinde yer alan, Homeros’un İlyada’sında husus edilen Troya Savaşı’na ait sahnelerdir.
Antik kaynaklarda Heykeltraş Skopas’a atıfla kelamı edilen ve sikkelerde betimlenen kült heykeline ilişkin kesimler da değerli buluntular içinde. Lakin heykel ve yontucusu ile ilgili ayrıntıların mutlaklık kazanmadığı da belirtiliyor.
Roma hamamı
Kutsal alandaki kıymetli yapılardan biri M.S. 1-4. yüzyıl içinde, tapınağı kullananların arınması hedefiyle yapılmış Roma hamamıdır. Hamamda her Roma hamamında bulunan apodyterium (soyunma bölümü), praefumium (külhan), frigidarium (soğukluk), tepidarium (ılıklık), caldarium (sıcaklık) kısımlarının yanı sıra hypocaust yani ısıtma kanalları ile duvar içlerinde pişmiş toprak ısıtma sistemi de yer alıyor. Bu kutsal alanda yapılan spor (güreş ve pankreas) karşılaşmalarında (smintheia pauleia) birinci olan sportmenler onuruna oluşturulmuş bir de galeri bulunuyor. Bu galeride atletlerin heykellerinin yerleştirildiği esaslarda yazıtlar var. Kutsal alanda ortaya çıkan Prehistorik Devir yerleşimlerin de ismini anmadan geçmeyelim.
Bir de kutsal alanın üzerine daha sonradan inşa edilmiş yağhaneler var ki bir kısmı hafriyatlar niçiniyle yıktırılmış, ikisi ise müzeye çevrilerek kullanıma sokulmuş.
Hafriyat çalışmaları
Günümüze kadar devam eden hafriyat ve onarım çalışmaları, 1980 yılında Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Coşkun Özgünel tarafınca başlatılmış. Bugün gelinmiş olan noktayı, evvelki araştırmacıların (18. ve 19. yüzsenelerda Lechevalier, Spratt ve Pullan, 1966’da Weber) haklarını gizli tutarak 1980’den itibaren dayanılmaz bir sabır ve emekle Smintheion’u ayağa kaldıran Özgünel ve takımına borçluyuz.
Lakin benim Smintheion ile ilgili hissiyatım hayli daha öteki bir noktadan hayat buluyor. şahsi tarihimin de dönüm noktalarından biri… Ege Üniversitesi’nde klasik arkeoloji eğitimime başladığım 1982 yılının yazında konuk öğrenci olarak katıldığım, nemli toprak kokusunun bendeki tekrar hiç değişmeyecek çağrışımının nüvesinin oluştuğu, köyün ilkokul binasına konuşlanmış hafriyat takımıyla sabaha karşı kalkıp yola koyulma halini birinci yaşadığım yerdir Smintheion. Bu perspektiften bakınca, “seneler daha sonra bu yazıyı kaleme alma talihi bulmak da Apollon’un manyetik alanının mucizelerinden olsa gerek” demekten kendimi alamıyorum!
Antik mutfak canlanacak
Tekirdağ’ın Marmaraereğlisi ilçesindeki Perinthos Antik Kenti’nde yürütülen hafriyat çalışmalarında 5 bin yıllık olduğu bedellendirilen seramik, kaşık modülü, pişirme kapları ve hayvan kemikleri tespit edildi. Hafriyat Lideri Prof. Dr. Zeynep Koçel Fazilet, Perinthos’un M.Ö. 600’lü senelerda Samos’tan gelen kolonistler tarafınca kurulduğunun iddia edildiğini lakin son buluntuların bu iskânın tarihini fazlaca daha önceye çekebileceğini lisana getirdi. Fazilet, M.Ö. 3. binyıla ilişkin olduğu varsayım edilen seramik modülleri ve taş aletler üstündeki incelemelerin sürdüğünü aktardı. Fazilet, hafriyatlarda fazlaca sayıda hayvan kemiğinin çıktığını anlatarak, şu ayrıntıları verdi: “Kanatlı hayvan, büyükbaş hayvan ve deniz mamüllerinin yendiğini anlıyoruz. Burada elde edilen seramiklerden, kaşık kesimi ve pişirme kaplarından Antik Periyot mutfağını canlandırabileceğiz. Bu kemikler uygunca incelendiğinde de yeme içme iktisadına dair fikir edinebileceğiz. Bulduğumuz seramik kesimleri Tunç Çağı’na ilişkin yani günümüzden 5 bin yıl evvel. Akropolde 5 bin yıl evvel birinci Perinthosluların hayatış olduğunu anlıyoruz.”